تکتونیک قدرتمندتر است یا فرسایش؟! تبیین وضعیّت ساختاری منطقۀ تیزاب خوانسار با تکیه بر دانش زمین شناسی

پژوهشگر: حسین مقدسی

دانش آموختۀ کارشناسی ارشد ژئوفیزیک (گرایش ژئوالکتریک) از دانشگاه تهران.

                                                                                                                                                                  

همواره عملکرد تِکتونیک[1] در تقابل با عملکرد فرسایش[2] بوده است و بالعکس. بدین نحو که فرسایش در راستای یکنواخت سازی و همگن سازی محیط عمل میکند ولی تکتونیک دقیقاً عکس این پدیده، باعث به هم ریختگیهای بیشتر زمین شناختی میشود. وضعیّت ژئومورفولوژیکی[3] هر منطقه ناشی از در هم کُنش این دو پدیده بر یکدیگر است و قدرت نمایی هر کدام از این پدیده ها نیز باعث ایجاد رخنمونهای[4] کاملاً متفاوت بر روی سطح زمین میشود.

اینجانب به فراخور شرایط کاری و رشتۀ تحصیلی ام از چشمه های متنوّعی بازدید کرده و شرایط مختلف ایجاد چشمه ها را در نقاط گوناگون مشاهده نمودم، اما یکی از عجیبترین چشمه هایی که تاکنون دیده ام چشمه ای بود موسوم به «چشمۀ قبله» در منطقۀ تیزاب شهرستان خوانسار.

 

 

 تصویر بالا موقعیّت رخنمون جنسهای مختلف زمین شناسی را در منطقۀ تیزاب خوانسار (چشمۀ قبله) نشان میدهد.

 

همانگونه که در تصویر فوق قابل رؤیت است،... این چشمه از سازندهای[5] آهکی و دولومیتی[6] منطقه و در کنتاکت سازندهای کربناتۀ قاعدۀ کِرتاسه[7] با اسلیتهای[8] ژوراسیک[9] سرچشمه میگیرد، ولی با وجود این موضوع دارای EC بسیار پایینی بوده (در حدود 170-180 میکرو زیمنس بر سانتیمتر)، و پس از خروج از سطح زمین در یک سراشیبی بسیار تند و با اختلاف ارتفاعیِ بسیار زیاد و پس از ایجاد چند منطقۀ آبشار مانند، داخل استخری در پایین دست کوه تخلیه میگردد.

اما موضوع این مبحث، بیان کیفیّت بسیار بالای آب این چشمه (علیرغم تغذیه از سازندهای کربناته) نیست (که آن خود مقال دیگری میطلبد)، بلکه بحث بر سر ژنز[10] این چشمه و عملکرد فرآیندهای تکتونیکی بر روی ایجاد آن میباشد.

اغلب چشمه های موجود در طبیعت در کوهپایه ها و یا در نواحی نزدیک به خط القعر درّه ها رخنمون پیدا میکنند، لیکن این چشمه که بر اثر عملکرد یک گسل نرمال و در کمر پایین آن ایجاد گردیده است، در ارتفاعات شکل گرفته و از آنجا سرچشمه میگیرد. اما نکتۀ بسیار عجیب این است که با وجود اینکه جنس سازندۀ مسیر حرکت چشمه در ارتفاعات، شیلها[11] و اسلیتهایی میباشند که در مقابل فرسایش به شدّت ضعیف هستند و قاعدتاً عوامل فرسایش دهنده میبایست باعث هم سطح سازی آنها با محیط همجوار میشدند، مسیر حرکت این چشمه، در یک شیب بسیار تند و آبشاری و با ایجاد صدای فراوان ناشی از سرعت آب و شیب بالای مسیر حرکت شکل گرفته است (احتمالاً به همین دلیل نام تیزاب برای این محل انتخاب شده است). حال در چنین شرایطی، سؤالی که به ذهن متبادر میشود این است که چگونه مسیر حرکت آب بر روی این جنسِ بسیار ضعیف در مقابل فرسایش، اینقدر پرشیب است به حدَی که حتی در چند نقطه ایجاد نواحی آبشار مانند کرده است؟

علّت را باید در فرآیندهای تکتونیکی جستجو کرد؛ بدین نحو که چون سرعت بالاآمدگی کمرپایین این چشمه بسیار بالاست، فرآیندهای فرسایشی زمان لازم برای عملکرد خود و هموارسازی محیط را نداشته اند و لذا با کمال شگفتی، بر روی اسلیتهای ضعیف در مقابل فرسایش حتی چند نقطۀ آبشاری هم دیده میشود. در نتیجه:

«در محل چشمۀ قبله "تکتونیک بسیار قدرتمندتر از فرسایش عمل میکند!" به بیان کلی، از بُعد زمین شناسی، ارتفاعاتی که در ناحیۀ جغرافیایی تیزاب واقع شده و چشمه در آن جاریست آنچنان با سرعت به سمت بالا در حرکت است که قدرت عوامل فرساینده به عامل تکتونیک نرسیده و در نتیجه حالت آبشاری پیدا کرده است؛ این در حالیست که در بسیاری از مناطق دیگر محدودۀ شهرستان خوانسار، چشمه ها در کوهپایه ها و در ارتفاعات کمتر شکل گرفته اند.»

 

 

* پژوهش فوق حاصل کاوشها و تحقیقات میدانی پژوهشگر در منطقۀ تیزاب خوانسار است.

 

 

پینوشت:

1- تکتونیک، زمین شناسی ساختمانی یا زمین ساخت (Tectonics)، «حرکت و جابجایی مناطق مختلف در سطح زمین» است. همچنین علمی است که نیروهای حاصل از فرآیندهای مختلف زمین شناسی و تأثیر آن بر روی پوستۀ زمین در مقیاس کوچک را بررسی میکند. از سوی دیگر، تکتونیک مطالعۀ علمی تغییر شکل سنگهایی است که پوستۀ زمین را تشکیل میدهند و به شناسایی و بررسی ساختارهای تشکیل دهندۀ پوستۀ زمین و علّت به وجود آمدن آنهاست. این دانش به مطالعۀ ساختار درونی زمین، چگونگی تشکیل رشته کوه ها، اقیانوسها، زمین لرزه ها و دیگر رخدادهای سطح زمین نیز میپردازد. مثلاً از طریق همین دانش تکتونیک مشخص شده که کوههای منطقۀ خوانسار سالی چند سانتیمتر به سمت بالا حرکت یا رشد میکنند.

(Kurniawan, A.; & J.A. Putri & J. Mc. Kenzie. "General Dictionary of Geology". Indonesia, Yogyakarta: Environmental Geographic Student Association (EGSA), Gadjah Mada University, 2009, p.50, pdf.

"Encyclopædia Britannica". topic of: Tectonics.

- درویش زاده، علی [و دیگران]؛ زمین شناسى (سال سوم آموزش متوسطه، رشتۀ علوم تجربى)، تهران: وزارت آموزش و پرورش، شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی ایران، 1391، ص11.)

 

2- فرسایش، فرایند نابودی تدریجی رویۀ یک ماده است و عبارت است از فرسودگی و از بین رفتگی مداوم خاک سطح زمین (انتقال یا حرکت آن از نقطه ای به نقطۀ دیگر در سطح زمین) توسط عوامل آن یعنی آب، باد، تغییرات دما، یخچالها، نیروی جاذبه، موجودات زنده و غیره. (حسینقلی رفاهی؛ فرسایش آبی و کنترل آن، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۸۵.)  

 

3- ژئومورفولوژی (Geomorphology) یا زمین ریخت شناسی علم مطالعۀ سیستماتیک و بین رشته ای زمین چهره‌ها و مناظر آنها به علاوه فرایندهای درونی و بیرونی کرۀ زمین است که اشکال را خلق کرده و آنها را تغییر میدهند. این علم شاخه ای از رشتۀ جغرافیای طبیعی است که به بررسی چگونگی به وجود آمدن اشکال مختلف طبیعی در سطح زمین میپردازد و تغییرات حاصل از عوامل درونی و بیرونی زمین را بر روی این اشکال دنبال میکند تا بتواند رفتار آنها را تبیین نموده و به پیش بینی آیندۀ آن نایل آید. بنابراین، ژئومورفولوژی علم شناسایی اشکال ناهمواریهای زمین است. هدف از این علم، مطالعۀ اجزای اصلی تشکیل دهندۀ ناهمواریهاست و از روش اصولی توصیف علمی ناهمواری شامل شناسایی اجزای متفاوت عوارض زمین و چگونگی روابط بین آنها و طبقه بندی این عوارض بصورت سیستماتیک بهره میگیرد. (فرج الله محمودی؛ ژئومورفولوژی دینامیک، تهران: دانشگاه پیام نور، ۱۳۸۲.)

 

4- رُخنمون، بیرونزدگی یا بُرونزد (Outcrop)، بخشی از سنگ بستر است که بر سطح زمین آشکار شده؛ هر چند که در اکثر اوقات بوسیلۀ خاک حاصل از فرسایش و یا پوشش گیاهی پوشیده شده است. یک رخنمون میتواند اطلاعاتی از وضعیّت لایه های زیر سطح زمین در اختیار زمین شناس قرار دهد.

(Pollard, David D.; & Raymond C. Fletcher. "Fundamentals of Structural Geology". New York: Cambridge University Press, 2005.)

 

5- سازند (Formation) مهمترین واحد تقسیمات سنگ شناسی و واحد سنگی اصلی چینه شناسی محسوب میشود و شامل مجموعه لایه هاییست که صفات مشخص سنگ شناسی دارند. بطور کلی سازند به مجموع لایه هایی گفته میشود که دارای ترکیب سنگ شناسی مشخص بوده و در سطح نسبتاً وسیعی گسترش و امتداد داشته، حدّ فاصل آن با لایه های زیرین و بالایی کاملاً مشخص باشد. همچنین زمان رسوب گذاری در طول امتداد آن یکسان و قابل نقشه برداری نیز باشد. (دانشنامه رشد، مبحث: تقویم زمین شناسی. http://danesh.roshd.ir/)

 

6- برای آشنایی با مفهوم دولومیت، رجوع کنید به: حسین مقدسی؛ "گسلی که سکونتگاه مدنی را در خوانسار ایجاد کرد". وبلاگ تاریخ مردم خوانسار، پینوشت مقاله. http://khansarpeople.blog.ir/1395/02/07/gosal-khansar).

 

7- Cretaceous؛ این دورۀ زمین شناسی محدودۀ زمانی بین ۱۴۵ تا ۶۵ میلیون سال پیش را در برمیگرفت.

 

8- اسلیتها (Slate) یا سنگهای ورقه ای، سنگهای دگرگونی دانه ریزی هستند که بلورهایشان با چشم غیرمسلح قابل تشخیص نمیباشد و بر اثر دگرگونی خفیف رسوبات بسیار دانه ریز و سنگهای رسوبی ایجاد شده و به راحتی به ورقه های نازکی نیز تبدیل میگردند. (http://www.neboola.blogfa.com/post-176.aspx)

 

9- طول زمانی دورۀ ژوراسیک (Jurassic) حدّ فاصل بین 200 تا 145 میلیون سال پیش بوده است.

 

10- ژنز یعنی نحوۀ ایجاد و یا چگونگی ساخت و شکلگیری.

 

11- شِیل (Shale) نوعی سنگ رسوبیِ آواری است که از ترکیب کانی رُس و دیگر کانیها و ذرّات در اندازۀ لای، بویژه کوارتز و کلسیت تشکیل شده است. نسبت رس به دیگر کانیها متغیر است. شیل با شکستگیها یا لایه بندی موازی با ضخامت کمتر از یک سانتیمتر شناخته میشود. سنگهای رسوبی آواری هم بیشتر از قطعات شکستۀ سنگ یا کانیها تشکیل شده اند و مسافتی را از منشأ خود دور میباشند (دانشنامۀ آزاد ویکی پدیا، مبحث: شیل (سنگ). https://fa.wikipedia.org/).