«تنباکوی خوانسار در آیینه اسناد دوره قاجار و پهلوی»

 

 

                                                                                                                                     نویسنده: محسن محرابی/حسین تولایی خوانساری

پیشگفتار:

در این مقاله به بررسی و تحلیل توتون و تنباکوی خوانسار و نقش خوانساریها در چگونگی صادرات آن محصول به دیگر کشورها و نهایتاً رونق اقتصاد بیمارگونۀ ایران عصر قاجار و اوایل دورۀ پهلوی میپردازیم. تأکید میکنیم هدف در این پژوهش به هیچ عنوان معرفی، تبلیغ و ترویج این مادۀ دخانی خطرناک نیست، بلکه سعی بر آن است تا با استفاده از اسناد و منابع موثق و معتبر تاریخی، به حقایق و گوشه هایی از تاریخ معاصر شهرمان دست یازیم و در واقع به جنبه های اقتصادی آن در خوانسار ایام قدیم بپردازیم و آن را از منظر اقتصادی و اینکه سهم خوانساریها در رونق و بهبود اقتصاد کشور در دوران قاجاریه و پهلوی - چگونه، چقدر و به چه طریقی بوده؟ بررسی و تبیین نماییم.

                                                                                                                               

 

مقدمه:

امروزه توتون و تنباکو به عنوان مادۀ دخانی خطرناک و سرطانزا در میان قشرهای مختلف جامعه شناخته میشود، خصوصاً آنکه از نظر پزشکی، استعمال این محصولات و قرار گرفتن در محیط آلوده به دود آنها، یکی از عوامل شیوع سرطان و افزایش مرگ و میر در جوامع امروزی ما به شمار میرود.

اما در یکی دو قرن پیش، تولید و فروش تنباکو جایگاه خاصی در میان تجارت و کشاورزی ایرانیان داشته و حتی بخاطر آن هم فتوایی صادر شده؛ که البته نه برای مصرف و استعمال آن، بلکه به جهت مقابله و مبارزه با استعمار خارجی خصوصاً انگلستان و کوتاه کردن ایادی آنان از کشور و نیز مقاومت در برابر استبداد حاکم بر ایران، استعمال توتون و تنباکو در میان ایرانیان از سوی مراجع عظام دینی وقت حرام و ممنوع شده بود.

در واقع توتون و تنباکو یکی از مهمترین کالاهای تجاری و دادوستد در میان بازرگانان و سوادگران ایرانی و نیز یکی از اصلیترین محصول کشاورزان و به دنبال آن، یکی از عمده ترین منابع درآمدزایی و امرار معاش آنان محسوب میشده است؛ بطوریکه گفته شده در میانه های عهد سلسلۀ قاجار حدود دویست هزار تن به کشت و خرید و فروش آن اشتغال داشته اند![1] در آن زمان، توتون و تنباکو از مهمترین اقلام پردرآمد و مهم تجاری و صادراتی ایران نیز محسوب میشد و بیشتر به بازارهاى عثمانى (ترکیه، سوریه و عراق) و نیز مصر ارسال میشده است؛[2] حتی در دورۀ پهلوی (فاصلۀ 1310 تا 1330خ) نیز توتون و تنباکوی ایرانی یکی از اقلام بزرگ صادرات بود و بازار خوبی در کشورهای خاورمیانه بویژه مصر و عراق و ترکیه داشت.[3] بنابراین فروش و صادرات آن محصول به کشورهای خارجی، مرهمی بود بر زخمهای اقتصاد نابسامان و ویران ایرانِ آن روزگار.

افزایش تولید و صادرات توتون و تنباکو در عصر قاجار چنان از رونقی برخوردار بوده که حتی بیگانگان را هم به خود جلب کرده بود.[4] در این میان انگلستان به خوبی به سود سرشار از تجارت تنباکوی ایران واقف بود و هر آن، دنبال بهانه ای میگشت که خرید و فروش آن محصول را در انحصار و اختیار خود بگیرد. در نهایت تلاش آنان در زمان ناصرالدین شاه قاجار (1264 ـ 1313ق) نتیجه داد و انگلیسیها با کمک و حمایت سیاستمداران و دولتمردان خویش توانستند موقتاً انحصار تجارت توتون و تنباکو را در اختیار بگیرند و نظام اقتصادی کشور را دچار بحران کنند، لیکن با فتوای میرزای شیرازی (1230-1312ق) در رابطه با تحریم استعمال توتون و تنباکو و به دنبال آن بسیج و قیام عمومی مردم علیه صاحبان غیرقانونی این امتیاز، سرمایه داران انگلیس و مزدوران آنها (که میتوان از آنان به عنوان ایادی استعماری انگلستان تعبیر کرد) در تحقق این هدف ناکام ماندند. بنابراین قیام تنباکو نخستین جنبش عمومی و گستردۀ ناشی از اتحاد و همبستگی مردمی با علمای دین علیه بیگانگان و استعمار خارجی، و سرآغاز سلسله قیامها و مبارزات آزادیخواهانه ای شد که بعدها علیه استعمار انگلستان در ایران و نیز حکومت مستبد قاجار صورت گرفته بود و همچنین انگیزه ای شد برای قتل ناصرالدین شاه و حتی صدراعظمش امین السلطان، و به دنبال آن، سرآغاز مشروطه خواهی در ایران عصر قاجار.[5]

 

وضع توتون و تنباکو در خوانسار:

در عهد قاجار، قسمت عمدۀ توتون و تنباکوی کشور، علاوه بر شیراز، از اصفهان و نواحی اطراف آن بدست می­آمد و سپس به عثمانی و مصر صادر میگشت.[6] در این راستا خوانسار نیز از مناطقی بود که در آن کشت و تولید تنباکو صورت میگرفت و سهم زیادی در رونق اقتصاد کشاورزی مردم ایران داشت. اگرچه در گذشته فروش تنباکو یکی از مهمترین منابع عمدۀ امرار معاش کشاورزان خوانساری محسوب میشده است،[7] با اینحال معلوم نیست از چه زمانی کشت و زرع توتون و تنباکو در خوانسار شروع شده بود، اما از گزارش هینریش بروگش آلمانی (که در زمان ناصرالدین شاه دو بار به ایران آمده بود) می­توان یقین حاصل کرد که این محصولات در دورۀ قاجار در مزارع خوانسار زیر کشت بودند. به گفتۀ وی، خوانسار نخستین محلی در ایران بود که او توانسته است کشت تنباکو و توتون را در آن مشاهده کند. این کشاورزان پس از چیدن برگهای پهن توتون، آنها را در آفتاب میگذاشتند که خشک بشود.[8] این گزارش بروگش بسیار در خور توجه و مهم است، زیرا وجود تنباکو و بویژه توتون را در مزارع خوانسار عهد قاجاریه اثبات و تأیید میکند؛ اما نکتۀ قابل توجه اینکه، بر خلاف بروگش که او خوانسار را نخستین ناحیه ای خوانده که در طول سفرش در ایران موفق شده بود مزارع توتون و تنباکو را در آن مشاهده کند، تولید دخانیات تنها منحصر به خوانسار نبوده و بسیاری از کشاورزان در سرتاسر کشور به کشت و زرع توتون و تنباکو میپرداخته اند، و این را باید یک پیشامد ساده و شاید یک ناکامی برای سفیر پروس (آلمان) دانست که نتوانسته در طول سفرهایش به بلاد مختلف ایران، مزارع دخانی سایر شهرهای این مملکت را ببیند. همچنین این نکته را هم باید در نظر داشت منابع عصر قاجار و بعد از آن، بهترین و ممتازترین توتون و تنباکو را به شهرهای شیراز و کاشان‏ و طبس و قریۀ هکان[9] اختصاص داده اند و دخانیات سایر شهرها را غیر متعارف و نامطلوب خوانده اند که طالبان محدود داشته و جهت اهالى خود آن محل تولید و مصرف میگردیده اند؛[10] اما به نظر میرسد این نویسندگان و گزارش نویسان ایرانی و خارجی اشتباه کرده اند. اگر بگوییم تنباکوی مخصوص و مورد علاقۀ دربار قاجار در عهد ناصری از نوع خوانساری بوده! غلو نکرده ایم. گفته شده ناصرالدین شاه، آن شاه قجریِ به اصطلاح قهرمان نخجیرگاههای ملوکانۀ شمال و شرق تهران آن روزگار، بعد از هر شکار، شادمان از اینکه حیوانی بیگناه را به قتل می آورد، خود را کنار بساط کباب و دوغ و ریحان و سپس به تنباکوی خوانسار و قلیان میرساند، و این بساطی بود که از قبل همراهانش برای او تدارک میدیدند.[11] پس این ادعای برخی نویسندگان و گزارشگران و تاریخ نویسانی که تنباکوی خوانسار را غیرممتاز و تولید آن را فقط جهت مصرف اهالی خوانسار برشمرده اند را باید باطل دانست؛ و این ادعا را هم اضافه کرد که به احتمال قریب به یقین، در عصر قاجار توتون و تنباکوی مرغوب و با کیفیت جهت استعمال در دربار یا به سفارش سلطان صاحبقران تولید و به مرکز حکومت ارسال میشده است و الباقی را هم برای مصارف داخلی و استفادۀ عموم به بازار عرضه میکرده اند. طبق سندی که موجود است، در خوانسار دو نوع تنباکو زیر کشت میرفت: تنباکوی برگ و تنباکوی چوب یا میخکی؛ که در این میان تنباکوی برگ از کیفیت بهتر و قیمت بالاتری نسبت به نوع دیگر برخوردار بوده،[12] و در ضمن این همان تنباکویی بود که برای مصرف اشرافیان و صادرات به خارج از کشور تولید و توزیع میشده است و تنباکوی چوب هم به مصرف قلیان رعایا می­رسید.[13] بنابراین میتوان چنین پنداشت که تنباکوی مصرفی دربار ناصری از نوع برگ پهن و تند بوده است.

اما همانطور که گفته شد، در گذشته توتون و تنباکوی ایرانی یکی از اقلام بزرگ صادرات بود و بازار خوبی در برخی کشورهای خاورمیانه داشت. تنباکوی خوانسار هم از این قاعده مستثنی نبود. طبق اسناد معتبر تاریخی و نیز تحقیقات محلی و روایات شفاهی اهالی، تنباکوی خوانسار از دورۀ پهلوی به بعد یکی از بهترین و مرغوبترین دخانیات کشور محسوب و بر خریداران و سفارش دهندگان ایرانی و خارجی آن افزوده گشت، تا آنجا که حتی به کشورهای مجاور خصوصاً ترکیۀ عثمانی هم صادر میشد و اینگونه خوانسار را هم در تجارت خارجی و بهبود اقتصاد ایران سهیم کرد.[14] طبق یک سند موجود دیگر در مرکز اسناد کشور و مربوط به سال 1323 خورشیدی، هر کیلو تنباکوی درجۀ یک خوانسار به نرخ 16 ریال، درجۀ دو، 12 ریال و درجۀ سه، 5 ریال جهت بسته بندی و صادرات به ترکیه درجه بندی و قیمت گذاری شده اند. این در حالیست که نرخ ثبت شده برای تنباکوی خوانسار سیر صعودی داشته و کمی بیشتر از تنباکوهای شیراز و هکان و کاشان بوده است.[15]

البته تنباکو همیشه جزو منابع مالی پر درآمد رعایای خوانساری به­شمار نمیرفته، بلکه کشاورز گاهی شخصاً هزینه ها و خسارتهای هنگفتی صرف تولید این محصول میکرده است. شواهدی هست که نشان میدهند در آن زمان بواسطۀ عدم خریدار بویژه توسط تجار که بخاطر منافع تجاری و مالی خود و نیز به سبب گزافی مالیات، حاضر به خرید این نوع محصول نبوده اند، اغلب زارعین مجبور میشدند خودشان این محصول را به بیرون از شهر ارسال کرده و آن را به قیمت نازل به فروش برسانند.[16] در یکی از این اسناد مربوط به حدود سالهای 11-1310 آمده است که تنباکوی حوزۀ خوانسار هر خروار 20 تومان و تنباکوی چوب نیز هر خروار 8 تومان به فروش میرفت، در حالیکه برای هر خروار 42 تومان و 5 قران مالیات میگرفتند! از سوی دیگر، مأموران مالیاتی حکومت در یک اقدام غیرقانونی، تجار و زارعینی را که قصد فروش تنباکوی برگ را داشته اند را مجبور مینموده اند که در آن آب و نمک بزنند و جالب اینکه از همان آب و نمک نیز مالیات میستاندند! در نتیجه هرچه بر مالیات تنباکو اضافه میشد از قیمت آن هم کاسته میگردید.[17] بنابراین، این ستم و فشار مأموران ادارۀ مالیّۀ وقت از وصول مالیات گزاف و کمرشکن، و نیز اجرای قانون انحصار دخانیات از سوی حکومت وقت (پهلوی اول)، باعث امتناع و انصراف تجار از خرید محصول رعایای بیدهند و قریۀ باباسلطان خوانسار و از بین رفتن تنباکوها در انبار و وارد آمدن خسارت سنگین به زارعین خوانساری و نتیجتاً اعتراض و شکایت ایشان به ادارۀ کل انحصار دخانیات وزارت مالیّه[18] و نیز مجلس شورای ملی شده بود.[19]

همچنین گاهی هم پیش می آمد که برخی از رقبا و تجار فرصت طلب و سودجو (که گویا اغلب غیر خوانساری بوده اند)، تنباکوهای نامرغوب و بی کیفیت و بی نام و نشان دیگر شهرها را بصورت مخفیانه و دور از چشم زارعین و رعایای خوانساری مخلوط تنباکوی حاصلۀ خوانسار میکردند تا بدین وسیله بر کیفیت و ارزش آن خدشه وارد کرده اسباب تنزّل قیمت آن گردند؛ که البته این امر با درایت تعدادی از بزرگان و کدخدایان و رعایای شهر ناکام ماند.[20] شاید این اقدام غیرمنصفانه و ناجوانمردانۀ برخی از تاجران و رقبا در آن زمان، دلیلی بر آن شد که برخی از محققان و نویسندگان قدیم و حتی استعمال کنندگان تنباکو به اشتباه تصوّر کنند که تنباکوی خوانساری از کیفیت مناسبی برای مصرف و صادرات برخوردار نیست.

ناگفته نماند در قدیم مزارع تنباکوی خوانسار در اطراف و قریه های آن قرار داشتند. اسناد مربوط به اوایل دورۀ پهلوی صحّت این مطلب را تأیید میکنند. برای نمونه سندی است راجع به «رسیدگی به شکوائیۀ زارعین قریۀ باباسلطان خوانسار از گزافی مالیات تنباکو» منسوب به وزارت امور اقتصادی و دارایی وقت و به سال 1311 که نشان میدهد قریه های خوانسار همچون باباسلطان و بیدهند و هرستانه [و نیز قودجان] بستر بسیار مناسبی برای کشت و توزیع توتون و تنباکو به شمار می­رفته اند[21] که البته به نظر، وجود زمین هموار در آن مناطق و آب و هوای مستعد و مناسب آنجا، در کیفیت و رونق کشت این محصولات در آن محیطها دخیل بوده اند.

در گذشته این محصول - به همراه میوه جات و عسل و انگبین و خشکبار و... - به عنوان یکی از مهمترین سوغات خوانسار شناخته میشد. امروزه هم تنباکوی خوانسار به عنوان یکی از برترین تنباکوهای گیاهی و شاید از معروفترین و بی رقیبترین محصولات دخانی کشور به شمار میرود، هرچند برخی از شرکتها و تولیدکنندگان برای فروش بیشتر توتون و تنباکوی خود و یا فروختن محصولات دخانی بی کیفیتشان، از برند مشهور تنباکوی خوانساری استفاده مینمایند، و گاه به تولید محصولات تقلبی بدین عنوان نیز میپردازند. با این همه، آنچه مهم و در خور توجه است و نباید آن را از نظر دور داشت اینکه، مصرف و استعمال دخانیات عامل اصلی سرطان و مرگ و میر در ایران و نیز در جهان به شمار میرفته و میرود، و پزشکان و دانشمندان علوم پزشکی، با جدّیّت تمام مردم را از هرگونه استعمال و حتی قرار گرفتن در معرض دود آن باز میدارند.  

‏

 

پینوشت:

1- آدمیت، شورش بر امتیازنامه رژی، 1360، ص13.

2- کرزن، ایران و قضیه ایران‏، ترجمه غلام على وحید مازندرانى، 1380، ج1، ص672 و ج2، صص52 و 123 و 491. آدمیت، شورش بر امتیازنامه رژی، همانجا.

3- سند شمارۀ 30919/240، «ت‍ع‍ی‍ی‍ن‌ ن‍رخ‌ خ‍ری‍د ت‍وت‍ون‌ و ت‍ن‍ب‍اک‍و و ص‍ورت‍ه‍ای‌ م‍رب‍وط ب‍ه‌ آن‌ ب‍ازدی‍د از ن‍ح‍وۀ‌ ع‍م‍ل‌ ان‍ح‍ص‍ار دخ‍ان‍یات‌ در ت‍رک‍یه‌ و...»، مورخۀ 1323، آرشیو ملی ایران، ص20.

4- کرزن، پیشین، ج2، 593.

5- برای آگاهی بیشتر، نک: براون، انقلاب مشروطیت ایران‏، ترجمه مهرى قزوینى‏، 1380، صص33 و 38. نیز نک: جنبش تنباکو؛ سرآغاز مشروطه خواهی، سایت مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی:

http://www.ir-psri.com/Show.php?Page=ViewArticle&ArticleID=318

6- کرزن، پیشین، ص51.

7- سند شمارۀ ۷۴۰۰۶/240، «شکایت از گزافی مالیات تنباکو در خوانسار»، مورخۀ 1310-1311، آرشیو ملی ایران، صص11 و 14.

تولید عسل، انگبین، میوه و خشکبار نیز از دیگر محصولات و فرآورده های کشاورزی زارعین خوانساری به شمار میرفت.

8- بروگش، سفری به دربار سلطان صاحبقران، ترجمۀ مهندس کردبچه، 1367، ج2، ص351.

9- هَکان (در بعضی منابع و اسناد، حکان) نام یکی از دهستانهای سه گانۀ بخش کوهک شهرستان جهرم است. (لغت نامۀ دهخدا، 1377: ج15، 23503) در آثار عجم آمده است: «هکان از توابع جهرم است، به مسافت 5 فرسخ؛ در آنجا، سه ده است؛ یکى را «قلات» نامند و حاصلش بیشتر تنباکوست که مشهور آفاق است.» (فرصت شیرازی، 1377: ج1، 177)

10- دالمانى، سفرنامه از خراسان تا بختیاری، ترجمۀ علی محمد فره­وشى، 1335، ص86. کرزن، پیشین، صص593-594. شهری باف، طهران قدیم، 1383، ج‏1، ص445.

11- فرازمند، نگاهی به تاریخچه شکل گیری سازمان محیط زیست: شلیک های همایونی به قلب حیات وحش!، روزنامه ایران، کد خبر 6573، شماره 5595، 10/12/1392، ص10 (تاریخ).

12- سند ۷۴۰۰۶/240، پیشین، صص5 و 6 و 11 و 14.

13- همان سند، صص11 و 14. نیز: سند 30919/240، ص20.

14- سند 30919/240، ص119.

15-  همان سند، صص25 و 37 و 48 و 118.

16- سند ۷۴۰۰۶/240، پیشین، صص5 و 11 و 14.

17- همان سند، ص6.

18- همان سند، صص6 و 7 و 11 و14.

19- همان سند، ص19.

20- سند استشهادیۀ محلی «سؤال از رعایا در خصوص تنباکوی خارج خوانسار»، نسخۀ خطی، آرشیو شخصی آقای سعید جنابی.

21- سند ۷۴۰۰۶/240، پیشین. این اسناد به کشت تنباکو در هرستانه (ص11) و بیدهند (صص7-6) اشاره داشته­اند. همچنین طبق روایت شفاهی و اسناد محلی قدیمی (آرشیو خصوصی مالکان)، روستای قودجان نیز محل مناسبی جهت تولید توتون و تنباکوی خوانساری محسوب میشده که وسعت زیادی را برای کشت به خود اختصاص داده بود.

 

منابع و ماخذ:

الف) کتابنامه:

1.          آدمیت، فریدون؛ شورش بر امتیازنامه رژی، تهران: پیام، 1360، چ1.

2.          براون، ادوارد؛ انقلاب مشروطیت ایران‏، ترجمه مهرى قزوینى‏، تهران: کویر، 1380، چ2.

3.          بروگش، هینریش؛ سفری به دربار سلطان صاحبقران (1861-1859)، ترجمۀ مهندس کردبچه، [تهران]، اطلاعات، 1367، چ1، ج2.

4.          دالمانى، هانرى رنه‏؛ سفرنامه از خراسان تا بختیاری، ترجمۀ علی محمد فره­وشى‏، تهران: امیرکبیر، 1335، چ1.

5.          دهخدا، علی اکبر؛ لغت نامۀ دهخدا، زیر نظر محمّد معین و سیّد جعفر شهیدی، تهران: دانشگاه تهران (مؤسسۀ لغت نامۀ دهخدا با همکاری انتشارات روزبه)، 1377، چ2، ج15. 

6.          شهری باف، جعفر؛ طهران قدیم‏، تهران: معین، 1383، چ4، ج1.

7.          فرصت شیرازى، محمد نصیر بن جعفر؛ آثار عجم‏، تهران: امیرکبیر، 1377، چ1، ج1.

8.          کرزن، جورج ناتانیل؛ ایران و قضیه ایران‏، 2ج، ترجمه غلام على وحید مازندرانى‏، تهران: علمى و فرهنگى، 1380، چ5.

 

ب) اسناد:

1. سند شمارۀ 30919/240، «ت‍ع‍ی‍ی‍ن‌ ن‍رخ‌ خ‍ری‍د ت‍وت‍ون‌ و ت‍ن‍ب‍اک‍و و ص‍ورت‍ه‍ای‌ م‍رب‍وط ب‍ه‌ آن‌ ب‍ازدی‍د از ن‍ح‍وۀ‌ ع‍مل‌ ان‍ح‍ص‍ار دخ‍ان‍یات‌ در ت‍رک‍یه‌ و م‍ذاک‍ره‌ با م‍ق‍امات‌ ترک‌ درمورد م‍ع‍ام‍ل‍ۀ‌ م‍واد خ‍ام‌ دخ‍ان‍ی‍ات‍ی‌ و...»، شناسۀ بازیابی ‎30705/1/13، مورخۀ 1323، 13 صفحه، 1 نسخه، تهران، آرشیو ملی ایران، 1ب­آ2ع612.
2. سند شمارۀ ۷۴۰۰۶/240، «شکایت از گزافی مالیات تنباکو در خوانسار»، موضوع سند: ‏‫رسیدگی به شکوائیه زارعین قریه باباسلطان خوانسار از گزافی مالیات تنباکو ، حمل جنس به انبار دخانیات خوانسار (تاریخ 1310-1311، وزارت امور اقتصادی و دارایی)، 1 نسخه، تهران، آرشیو ملی ایران.
3. سند استشهادیۀ محلی «سؤال از رعایا در خصوص تنباکوی خارج خوانسار»، نسخۀ خطی، آرشیو شخصی آقای سعید جنابی، خوانسار.

 

ج) سایت­ها، وبلاگ­ها و روزنامه­ها:

1.          جنبش تنباکو؛ سرآغاز مشروطه‌خواهی، سایت مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی:

http://www.ir-psri.com/Show.php?Page=ViewArticle&ArticleID=318

2.          فرازمند، حسن؛ نگاهی به تاریخچه شکل­گیری سازمان محیط زیست: شلیک­های همایونی به قلب حیات وحش!، روزنامه ایران، کد خبر 6573، شماره 5595، 10/12/1392، ص10 (تاریخ).

                                                                                   

سند استشهادیۀ محلی «سؤال از رعایا در خصوص تنباکوی خارج خوانسار»، نسخۀ خطی، آرشیو شخصی آقای سعید جنابی، خوانسار.                    

        

سند شمارۀ 30919/240، ص37، مربوط به ن‍رخ گذاری درجات مختلف ت‍ن‍ب‍اک‍وی خوانسار در وزارت دارائی کشور به سال 1323خ، آرشیو ملی ایران.

سند شمارۀ 30919/240، صص 118 و 119، مربوط به ت‍ع‍ی‍ی‍ن‌ ن‍رخ‌ خ‍ری‍د ت‍وت‍ون‌ و ت‍ن‍ب‍اک‍وی خوانسار در ادارۀ انحصار دخانیات کشور در سال 1323، آرشیو ملی ایران.