گسلی که سکونتگاه مدنی را در خوانسار ایجاد کرد

سه شنبه, ۷ ارديبهشت ۱۳۹۵، ۱۲:۴۶ ق.ظ

حسین مقدسی

دانش آموختۀ کارشناسی ارشد ژئوفیزیک (گرایش ژئوالکتریک) از دانشگاه تهران.

یکی از اصلیترین و مهمترین عوامل انتخاب سکونتگاهها برای اقوام گذشته در یک محل، دسترسی و نحوۀ دستیابی آنان به آب می بوده است. حال اگر دربارۀ شهر خوانسار کمی بیندیشیم این سؤال به ذهن ما خطور میکند که چرا این شهر در چنین نقطه ای شکل گرفته است؟

ابتدا باید به سراغ منشأ حیات، یعنی آب برویم.

تمام انهار خوانسار که در حال حاضر وظیفۀ تأمین آب کشاورزی بالادست شهر را بر عهده دارند و در گذشته نیز تأمین کنندۀ آب شُرب شهر بوده اند از چندین دهانۀ چشمه که در یک امتداد قرار گرفته اند و در اصطلاح به آن منطقۀ سرچشمه گفته میشود، تغذیه میشوند. آبدهی این چشمه ها بر حسب اختلاف ارتفاع آنها از یکدیگر، متأثر از میزان بارندگی میباشد. مرتفعترین چشمه، یعنی مرزنگشت، بیشترین نوسانات آبدهی را دارد و چشمه های قرار گرفته در پایین دست خصوصاً چشمۀ باباپیر بیشترین ثبات آبدهی را دارند.

اما چرا در این محل یا محدودۀ جغرافیایی، چشمه ها بوجود آمده اند؟

برای ایجاد یک چشمه چندین حالت زمین شناسی متصور است، لیکن در اینجا، فعلاً حالتی که باعث ایجاد چشمه های مذکور شده، توضیح داده میشود.

یکی از اصلیترین انواع چشمه های موجود، چشمه های کنتاکتی یا تماسی [1] هستند. مکانیسم ایجاد اینگونه چشمه ها بدین شکل است که وقتی یک لایۀ آبدارِ تراوا (آبده) [2] مقابل یک لایۀ ناتراوا (غیر آبده) قرار میگیرد، آب موجود در لایۀ تراوا، توانایی ورود به لایۀ ناتراوا را ندارد؛ در نتیجه، سطح آب، بالا آمده و به سطح زمین رسیده و از آنجا سرچشمه میگیرد. این حالت دقیقاً برای منطقۀ سرچشمه نیز صادق است؛ بدین نحو که چون لایه های آهکی و دولومیتیِ [3] آبدار و تراوایی که از مناطق بالادست و ارتفاعات تغذیه میشوند به لایۀ اسلیتیِ [4] ناتراوا برخورد (کنتاکت) میکنند، آب درون لایه های آهکی و دولومیتی توان عبور از لایۀ اسلیتی ناتراوا را نداشته و نتیجتاً به سطح زمین رسیده، تخلیه شده و ایجاد چشمه مینماید. (تصویر شمارۀ 1)

حال سؤال بعدی و اصلیترین سؤال این است که چگونه این لایه ها درکنار هم قرار گرفته اند؟

با توجه به شواهد زمین شناسی موجود و نیز رجوع به نقشۀ زمین شناسی، میتوان دید که گسل نرمالی [5] با شیب زیاد دقیقاً در محل سرچشمه قرار دارد و عملکرد این گسل باعث شده تا لایه های آهکی تراوا و آبدار در مقابل لایۀ اسلیتی ناتراوا قرار بگیرد و ایجاد چشمه نماید (در شکلهای 2 و 3، گسل مذکور با علامت F-F مشخص گردیده است). لذا عملکرد این گسل باعث ایجاد چشمه ای بسیار پُر آب شده است که تبعاً در سالیان دور، اقوام گذشته، محل سکونت خود را در کنار این چشمه بنا نهاده اند. بنابراین وجود این گسل و عملکرد آن در ایجاد چشمه، باعث ایجاد مدنیّت در شهر خوانسار گردیده است.^**

** پژوهش حاضر حاصل کاوش و تحقیقات میدانی پژوهشگر در منطقۀ جغرافیایی خوانسار میباشد. تحقیق فوق مورد بازبینی و ویرایش مجدد قرار گرفته است و تا حدّ امکان با متن ساده و روان و البته قابل درک برای خوانندگان عزیز - نسبت به آنچه که قبلاً در پایگاههای اینترنتی و خبرگزاریهای مختلف قرار گرفته - به رشتۀ نگارش درآمده است.

پینوشت:

1- چشمه های کنتاکی یا تماسی (Contact spring) در جاهایی ظاهر میگردند که یک لایۀ آبدار به صورت افقی و یا مایل بر روی یک طبقۀ غیر قابل نفوذ واقع گردد و آب در محل تماس این دو لایه در سطح زمین جاری شود. (وبلاگ علوم کشاورزی؛ به نقل از: آبیاری عمومی (رشته اقتصاد کشاورزی) تألیف فرید اجلالی و مریم دهقانی، دانشگاه پیام نور، 1392)

http://www.oloomekeshavrzi.blogfa.com/post/98

2- لایه های تراوا یا آبده، لایه هایی میباشند که سیّال (آب) میتواند داخل آنها حرکت کند و مانع حرکت آب نمیشوند، ولی لایه های ناتراوا یا غیر آبده، لایه ای سخت و غیرقابل نفوذ بوده و اجازۀ هر گونه نفوذ سیّال یا آب را به داخل زمین نمیدهند. لایه های آبدار نیز، لایه هایی هستند که آب میتواند داخل آن در حرکت باشد. در اصطلاح علمی و زمین شناسی، سازندهای زمین شناسیِ در برگیرندۀ آب، که جهت انتقال آب به اندازۀ کافی قابل نفوذ باشد و مقادیر قابل ملاحظه ای از آب را انتقال داده و تأمین کند را «لایۀ آبدار» گویند. البته اصولاً هر لایۀ آبده و تراوایی، آبدار نیست. (برای آگاهی بیشتر نک: پایگاه ملی داده های علوم زمین؛ مبحث جغرافیای آبها، ص19):

http://www.ngdir.ir/GeoportalInfo/PSubjectInfoDetail.asp?PId=467&index=18

3- دولومیتها (Dolomite) در طبیعت غالباً به رنگهای خاکستری مایل به کرم و سفید مایل به خاکستری یافت میشوند. این کانی دارای وزن مخصوص 2/6 گرم بر سانتیمتر مکعب، سختی 5/3 تا 4، شکننده، و دارای جلای شیشه ای و گاهی مرواریدی میباشد. عناصر تشکیل دهندۀ دولومیت عمدتاً اکسید منیزیم (MgO) و آهک (CaO) هستند. مادۀ معدنی دولومیت با فرمول شیمیایی CaMg(Co₃)₂ شناخته میشود و سنگهای حاوی دولومیت را با همان نام دولومیت یا سنگ آهک دولومیتی نیز میشناسند. آنها در سطح خارجی سنگها تشکیل میشوند و حدود ۱۵٪ پوستۀ زمین را میسازند و به مقدار زیاد هم در تمام نقاط دنیا یافت شده‌اند. در کل، از این سنگ به عنوان: سنگ نسوز برای پوشش داخلی کوره های ذوب فلزات و کوره های فولادی؛ صنعت ساختمانی شامل آهک و سیمان، سنگ ساختمانی و سنگدانه در بتن و در صنایع شیشه سازی؛ استخراج منیزیم در نواحیی که نمکهای منیزیم وجود ندارد؛ کمک ذوب در ذوب فلزات برای کاهش نقطه ذوب؛ در تصفیۀ آب و نیز محافظت در برابر اشعه استفاده میشود. (نک: پایگاه شرکت تحقیقات مواد معدنی کانساران بینالود؛ مبحث دولومیت):

http://www.binaloud.com/fa/pages.cshtml?id=20138

4- اسلیتها (Slate) یا سنگهای ورقه ای، سنگهای دگرگونی دانه ریزی هستند که بلورهایشان با چشم غیر مسلح قابل تشخیص نمیباشد و بر اثر دگرگونی خفیف رسوبات بسیار دانه ریز و سنگهای رسوبی ایجاد شده و به راحتی به ورقه های نازکی نیز تبدیل میگردند.

http://www.neboola.blogfa.com/post-176.aspx

5- گُسَل (Fault)، به شکستگیهایی اطلاق میشود که سنگهای دو طرف صفحۀ شکستگی نسبت به یکدیگر حرکت کرده باشند. این جابجایی میتواند از چند میلیمتر تا صدها متر باشد. انرژی آزاد شده به هنگام حرکت سریع گسلهای فعال، عامل وقوع اغلب زمین لرزه ها است. (حسین معماریان، زمین شناسی مهندسی و ژئوتکنیک، تهران: دانشگاه تهران، 1377، ص502)

(Ù تصویر شمارۀ 1؛ این تصویر به خوبی نشان میدهد که در چشمه های کنتاکی یا تماسی محدودۀ خوانسار، آب جریان یافته از ارتفاعات خوانسار به درون لایه های آهکی و دولومیتی نفوذ کرده اما توان عبور از لایۀ اسلیتی ناتراوا (سنگ کف ناتراوا) را نداشته و نتیجتاً به سطح زمین رسیده، در مکانی تخلیه شده و ایجاد چشمه مینماید.)