آیا میتوان انتظار وجود غارهای آهکی را در محدودۀ پارک سرچشمۀ خوانسار داشت؟(2)
پژوهشگر: حسین مقدسی
دانش آموختۀ کارشناسی ارشد ژئوفیزیک (گرایش ژئوالکتریک) از دانشگاه تهران.Moghaddasihosein@Yahoo.com
آنچه که باید توجه داشت این است که، نحوۀ تخلیۀ چشمه های مختلف موجود در پارک سرچشمه، و تفاوت میزان و ثبات آبدهی آنها بر حسب اختلاف ارتفاعشان از یکدیگر، و نیز شدّت تخلیه در فصل بهار از چشمه ای نظیر مرزنگشت هم میتواند تا حدّی بیانگر آن باشد که نوع تغذیه میبایست بصورت مجرایی بوده باشد؛ یعنی، در فصول پُر بارش، آبی که در ارتفاعات وارد زمین شده و آبخوان را تغذیه میکند، توسط این مجاری به سرعت به چشمه رسانده شده و تخلیه میگردد. در مقابل، چشمه هایی که در ارتفاع پایینتری قرار گرفته اند (نظیر: چشمۀ باباپیر و یا چشمۀ موجود در حوض اصلی سرچشمه)، در اثر آبی که بصورت تدریجی از ذوب برفها حاصل میشود و از مسافت دورتر و طبیعتاً با زمان بیشتر و پایداری بالاتر به این ناحیه رسیده اند، تخلیه میگردند. (شکل شمارۀ 3)
Ù شکل شمارۀ 3: این تصویر به جهت تقریب ذهن انتخاب شده است و بصورت شماتیک نحوۀ ایجاد غارهای کارستیک در چشمه های محدودۀ جغرافیایی سرچشمه را نشان میدهد.
حال این سؤال در ذهن ما خطور میکند که آیا چنین غارهایی در این محدودۀ جغرافیایی گزارش شده است یا خیر؟
با توجه به شواهد صحرایی موجود در سطح شهرستان و مناطق اطراف، وجود چنین پدیده هایی در پیرامون شهر و در شرایط زمین شناسی مشابه میتواند احتمال حضور این پدیده را در پارک سرچشمه نیز افزایش دهد. زمانیکه اینجانب در محدودۀ شهرستانهای گلپایگان و خوانسار در حال تحقیقات و مطالعات صحرایی بودم، به چند مورد برخورد کردم که شاید برای مخاطبین این پژوهش تازگی دارد و اولین بار باشد که از وجود آنها مطلع میشوند:
1. غار موجود در سرپیچ روستای وانشان که در هنگام حفر ترانشه های راهسازی رخنمون پیدا کرد. بر طبق بازدیدی که نگارنده از داخل آن داشته ام، قندیلهای آهکی (استالاکتیت و استالاکمیت)[5] هم در درون آن قابل رؤیت بود.
2. غارها و حفرات آهکی موجود در جوانب سدّ کوچری که در حین احداث سدّ رخنمون یافتند، و در این غارها هم فضاهای خالی بزرگی قابل مشاهده بود.
3. حفر چاهی در منطقۀ شهرک صنعتی گلپایگان که داده های حفاری، وجود فضای خالی ای حداقل بیست متر در عمق هفتاد متری و با جریان شدید آب را گواهی میداد.
4. غاری که چندی پیش در منطقۀ کوه هیکل کشف گردید و به عنوان عمیقترین غار استان محسوب میگردد.
5. داخل تونلهای معدن سرب و روی دوشخراط هم در حین حفاریهایی که در گذشته انجام گرفته بود، فضاهای خالی و غاری شکل پیدا شد.
6. حضور چاههای آهکی آبدار در محدودۀ شهرستانهای خوانسار و گلپایگان، که این چاهها مؤید حضور مجاری کارستیک اشباع از آب است. نمونۀ جالب و اعجاب برانگیز این نوع چاهها در خوانسار، چاه موجود در کوه میان تیر میباشد که 360 متر عمق، و وظیفۀ تأمین آب شرب شهرستان خوانسار را بر عهده دارد.
همگی این موارد بر روی همان جنس آهک اوربیتولین دارِ ضخیم لایه که در نقشه با علامت KI"" نمایش داده شده، شکل گرفته است. این مسئله مؤید این مطلب نیز هست که این لایه، پتانسیل ایجاد فضاهای غاری شکل را دارد. حال با توجه به تمام موارد بیان شده، میتوان نتیجه گرفت که ارتفاعات بخش غربی و جنوبی محدودۀ پارک سرچشمه، مستعد ایجاد این نوع فضاها هستند، و به نظر نگارنده، احتمال وجود چنین مجاری کارستیک و غاری شکل بسیار بالا است. لیکن در رابطه با میزان توسعه، ابعاد، نحوۀ گسترش، عمق وقوع و...، نیاز به کار و مطالعات صحرایی جامع بوده تا بتوان اظهار نظر دقیقتر و شفافتری نسبت به این امر نمود. اما مسئلۀ قابل ذکر اینکه، همانگونه که از روی بلوک دیاگرام زیر مشخص است، این غار احتمالی میبایست، همان غار آبی با سطح ایستابی مشخص باشد که افزایش و یا کاهش این سطح ایستابی به ترتیب باعث ظهور و یا خشک شدن چشمه هایی نظیر مرزنگشت و یا چشمۀ داخل حوض اصلی سرچشمه میگردد. (شکل شمارۀ 4)
Ù تصویر شمارۀ 4: بلوک دیاگرامی که بصورت شماتیک نمایشگر وضعیّت زیرسطحی چشمه های موجود در پارک سرچشمه بوده و وجود بخش اشباع از آب (بخش آبی غار احتمالی) با سطح ایستابی مشخص را نمایش میدهد.
حال برای شناسایی این غار احتمالی چه باید کرد؟
برای شناخت موقعیّت و به دست آوردن برآوردی نسبت به وجود غار در سرچشمه، عمق وقوع، گسترش و ابعاد آن و...، ابتدا میبایست اکیپی متشکل از زمین شناسانی حاذق که در زمینۀ کارست تخصص و مهارت دارند تشکیل داد و با همراهی همشهریانی که شناخت کافی از این محدودۀ جغرافیایی دارند، به شناسایی موقعیّتهای خاصی که دارای شواهد و قراینی مبتنی بر حضور اینگونه نواحی بوده (و از اهمیّت بالایی نیز برخوردار هستند)، اقدام نمود. به عنوان مثال، بر حسب شنیده های نگارنده، موقعیّتی در ارتفاعات پارک وجود دارد که میتوان حضور و وزش جریان هوا در داخل آن را حسّ نمود. لذا شناسایی شواهد سطحی ای از این دست و یک کار جامع زمین شناسی و احیاناً ژئوفیزیکی، میتواند به شناسایی و آگاهی یافتن از چنین فضاهای بسیار محتمل کمک شایانی کند. در واقع همانند بعضی دیگر از غارهای موجود در ایران که در ابتدا مدخلی برای آن پیدا نشده بود، و بر حسب اتفاق و یا پی جوییها، منجر به پیدا شدن معبری به درون غارها شده بود، میتوان انتظار داشت برای این محدوده هم بتوان به همین شیوه به نتیجه رسید. از سوی دیگر، در صورتیکه عملیّات شناسایی در بالاتر از تراز ارتفاعی مرزنگشت صورت گیرد - با توجه به نکات ذکر شده، - قاعدتاً اثری بر روی چشمه های مذکور نخواهد داشت و نگرانیی از بابت تأثیرات سوء و مخرب بر چشمه های پارک به وجود نخواهد آمد؛ چراکه تخلیۀ چشمۀ مذکور در تراز ارتفاعی پایینتری صورت میپذیرد و در حقیقت عملیّات اکتشاف بر روی بخش خشک غار احتمالی صورت میپذیرد.
حال توجه به این مطلب زیر نیز اهمیّت چنین مطالعاتی را دوچندان میکند:
«در صورتیکه طبیعت بکر و مثال زدنی شهرستان خوانسار و جاذبه های گردشگری پارک سرچشمه، با شناسایی و کشف چنین پدیدۀ ژئوتوریستی همراه گردد، میتوان تصوّر داشت که چه تأثیر شگرفی در توسعۀ صنعت توریسم و رونق روزافزون اقتصاد شهر به دنبال خواهد داشت.»
* پژوهش حاضر حاصل کاوشها و تحقیقات میدانی پژوهشگر در منطقۀ سرچشمۀ خوانسار است.
پینوشت:
5- چکَنده یا استالاکتیت (Stalactite)، ستونی از مواد معدنیست که بصورت قندیلی از سقف غار آویخته میباشد. اما چکیده یا استالاگمیت (Stalagmite)، ستونی از مواد معدنیست که از کف غار بالا آمده است (عباس جعفری؛ فرهنگ بزرگ گیتاشناسی (اصطلاحات جغرافیایی)، تهران: انتشارات گیتاشناسی، ۱۳۷۲، چ2).
