محسن محرابی، کارشناس ارشد تاریخ ایران دورۀ اسلامی
نخستین
ارتباط تلگرافی در ایران در سال ۱۲۳۶ه.ش/ ۱۲۷۱ه.ق میان مدرسۀ دارالفنون و کاخ گلستان
برقرار شد که مخابره ای آزمایشی بود. با اینحال تلگراف (Telegraph) از سال ۱۲۷۲ هجری و در پی
انتشار اخبار و اطلاعات مربوط به آن در روزنامۀ وقایع اتفاقیّه، در ایران شناخته شد
و اخبار گسترش تلگراف در جهان و کاربردهای متنوع و تسهیل کنندۀ آن، مکرراً گزارش گردید[1].
اما
افتتاح و راه اندازی تلگراف در خوانسار را هم بایست به عنوان رویدادی مهم و تأثیرگذار
در تاریخ معاصر این شهر و نیز منشأ پیدایش ارتباطات مخابراتی و سیگنالی یا به
عبارتی انتقال پیامهای مخابراتی به خوانسار برشمرد. این اتفاق در روز دوشنبه مورخۀ
29 مرداد 1301ه.ش مطابق با 21 اوت 1922م/ 27 ذیحجۀ 1340ه.ق، - که مصادف با اواخر
حکومت قاجاریه و زمامداری احمدشاه قاجار و حدود 5/1 سال بعد از کودتای رضاخان
میرپنج (رضاشاه) بود - افتاد. تلگرافخانۀ مذکور با حضور جمعی از علما و تجار شهر طی
تشریفاتی خاص به بهرهبرداری رسید. متن این گزارش در خبری که روزنامۀ ایران تحت
عنوان «نصب تلگراف در خوانسار» در آن تاریخ و در شمارۀ 1204، صفحۀ 3 درج کرده بود بدین
شرح است:
«امروز [دوشنبه 29 مرداد
1301] تلگراف خانه خوانسار افتتاح شد. به همین مناسبت جمعى از علما و تجار به این
مکان آمدند و از گشایش این وسیله ارتباطى ابراز خرسندى کردند. در این مراسم پرچم
ایران نیز بر بام تلگراف خانه همراه با تشریفات نظامى به اهتزاز درآمد.»[2]
البته
در آن زمان دلیجان مرکز ارتباط خطوط تلگرافى قم به کاشان و محلّات و اصفهان و گلپایگان
و خوانسار به شمار میرفت[3]. احتمالاً ریاست کلی تلگرافخانه های قم، گلپایگان،
خوانسار، خمین و محلات در همان سالِ افتتاح تلگرافخانه در خوانسار بر عهدۀ بشارت
السلطان بود، اما چندی بعد عده اى از اهالى خَلَجستان قم در شکایتی، خواستار
برکناری او شده بودند. این خبر با تیتر «شکایت از رئیس تلگراف خانه قم» در
روزنامۀ اتحاد مورخ 14 آبان 1301/ 6 نوامبر 1922/ 16 ربیع الاول 1341 منعکس شده
است:
«عده اى از اهالى
خلجستان در شکایت از بشارت السلطان رئیس تلگراف خانه قم در صحن حضرت معصومه(ع) تحصن کردند. شکایت از او که تلگراف خانه هاى
گلپایگان، خمین، خوانسار و محلات را هم در اختیار دارد به اهالى آن نواحى نیز
گسترش پیدا کرده است. علت این شکایت و اعتراض آن است که وى از مخابره خواستهاى
مردم به مرکز جلوگیرى می کند. شاکیان خواستار انفصال او هستند.»[4]
به
نظر میرسد طرح و پیشنهاد تلگراف کشی به خوانسار از یک دهۀ قبل از آن به مجلس شورای
ملی تقدیم شده بود. در سندی که در آرشیو کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی
موجود است، نامۀ مرتضی قلیخان نائینی منشی مجلس شورای ملی، ارسالی به وزارت پست و تلگراف،
مبنی بر اعلام مخارج مربوط به لایحۀ سیم کشی از عراق و گلپایگان و خوانسار و محلات
و کمره[5] به مجلس، به منظور صدور راپورت (گزارش) آن از کمیسیون بودجه دیده میشود.
همچنین در این سند، گزارش میرزا حسین خان مؤتمن الملک (پیرنیا) رئیس وقت مجلس مبنی
بر حصول اطمینان وزارت پست و تلگراف در خصوص گرفتن کمکهای مالی و انسانی از آقامیرزا
محمد مهدی خوانساری (از عراق تا خوانسار) و آقا شیخ اسداله (از خمین تا محلات) به منظور
سیم کشی تلگراف مزبور و نیز پیشنهاد سایر مخارج آمده که به کمیسیون بودجه ارسال
شده و به امضای میرزا صادق خان خواجوی نوری (منتصر السلطان) از کمیسیون فواید عامّه
رسیده است. در یک نامه از میرزا حسین خان مؤتمن الملک به وزارت پست و تلگراف هم، وی
بر مخالفت کمیسیون بودجه با اعانه گرفتن وزارت فوق از آقایان خوانساری و شیخ اسداله
به منظور جلوگیری از دخالت اشخاص در تأسیسات دولتی و تقاضای پیشنهاد مخارج مربوط به
سیم کشی و ارایۀ گزارش آن به مجلس تأکید داشته است. افزون بر اینها نامه ای هم به امضای
ناخوانا از طرف وزارت تجارت و پست و تلگراف مبنی بر تقدیم صورت برآورد مخارج تلگراف
کشی نقاط مزبور خصوصاً خوانسار به مجلس ارسال شده است. در نامه ای دیگر از همین میرزا
حسین خان مؤتمن الملک رئیس مجلس شورای ملی به وزارت پست و تلگراف، مخارج مزبور از سوی
وزارت مذکور مورد قبول واقع و گزارش آن به کمیسیون بودجه تقدیم شد. همچنین در این
سند، صورت برآورد مخارج سیم کشی از سلطان آباد عراق (اراک امروزی) به خوانسار و از
محلات به کمره و شرح مخارج آن و نیز تفصیل جزئیات آن از سوی جارح ارنست نیو مستشار
تلگرافخانه آمده است[6].
اما
از ساختمان اولیۀ تلگرافخانۀ خوانسار اطلاعات دقیقی در دست نیست، لیکن با توجه به گفته
های قدیمیترهای شهر، به نظر میرسد عمارت اصلی تلگرافخانه در زمان تأسیس، در بازار
بالا (قدیم) به سمت خیابان سیزده محرم، جاییکه امروزه تقریباً محدوده های مابین
دبیرستان دکتر علی شریعتی تا محوطۀ معاینۀ فنی خودور (سابقاً کارخانۀ گچ سازی یا پایانۀ
مسافربری معراجی) را در برمیگیرد، قرار داشته است. ادارۀ مذکور تا نیم قرن اخیر در
آنجا بوده و پس از آن با نام «ادارۀ پست و تلگراف و تلفن» و بصورت اجاره ای به
تقاطع خیابان امام(ره) - خیابان حکیم زلالی (جوانمرد قصاب سابق)، کنار پل و جاییکه امروزه
گلخانه در آن واقع است، نقل مکان کرده و بعد از انقلاب هم، به حسینیۀ دوراه بازار منتقل
میگردد.
پینوشت:
1- «تلگراف در ایران»، دانشنامه
جهان اسلام، مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، ج8، ص3839.
2- روزنامه ایران، شماره 1204، دوشنبه 29
مرداد 1301، ص3.
3- «دفتر تاریخ: مجموعۀ
اسناد و منابع تاریخى، به کوشش ایرج افشار»، تهران: بنیاد
موقوفات دکتر محمود افشار، چ1، 1380، ج3، ص 288.
4- حسن فراهانی، «روزشمار
تاریخ معاصر ایران»، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهاى سیاسى، چ1،
1385، ج2، ص471، به نقل از: روزنامه اتحاد، دوشنبه 14 آبان 1301، ص4.
5- ناحیۀ کمره (Kamare) که مرکز آن شهر خمین است در استان مرکزی قرار دارد. این ناحیه
از شمال شرق به محلات، از شمال غرب به اراک، از شرق به بخش مرکزی شهرستان محلات، از
جنوب به بخش مرکزی شهرستان گلپایگان و از مغرب هم به بخش جاپلق غربی واقع در شهرستان
الیگودرز استان لرستان محدود است. کمره امروز نامیست در حال فراموشی، اما پیش از مستقل
شدن خمین از محلات و قبل از آن از گلپایگان، خمین و روستاهای آن بخش کمره را تشکیل
میدادند. تا دیماه 1358 از شهرستانهای استان تهران به شمار میرفت ولی از آن پس در تقسیم
بندی جدید جزو استان مرکزی درآمد. بخش کمره نیز امروزه یکی از دو بخش شهرستان خمین
در استان مرکزی است (ادیک باغداساریان (ا. گرمانیک)، تاریخ و فرهنگ کمره، تهران:
بی نا، 1380، ص3).
6- سند «در باب سیم تلگراف
گلپایگان و عراق»، شناسۀ 966481، مورخ 24/01/1290، تهران: کتابخانۀ دیجیتالی
کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۳۶ برگ، ۱ پاکت، ۳۵ برگ برگزیده،
۲ نامۀ مهر.
