شیخ محمدحسن داورپناه خوانساری

تدوین: محسن محرابی (کارشناس ارشد تاریخ)

 

عالِم فاضل، محقّق جلیل، و جامع علوم معقول و منقول، «شیخ میرزا محمّدحسن داورپناه خوانساری» معروف به «قاضى عسکر»، در سال 1297 ه.ق/ 1257 ه.ش (یا به قولی دیگر، حدود سال 1300 ه.ق) در خوانسار و در خاندانى اهل علم و ادب دیده به جهان گشود. پدرش «حاج شیخ میرزا حسین» فرزند «آخوند ملاّ حسن بن آخوند ملاّ حسین» از علما و فضلا و ادباى زمان خود در خوانسار بود. «میرزاحسین» در «مدرسۀ مریم بیگم» خوانسار تدریس میکرد و عدّۀ زیادى از علماى خوانسار در ادبیّات از درس او بهره میبردند. میرزا حسین در سال 1308 ه.ش وفات یافت و در مقابر پاقلعۀ خوانسار (قبرستان غربی) مدفون شد. همسر او (والدۀ میرزا محمّدحسن) هم از سادات مکرّمه و دختر «آسیّدمحمود میراشرف» است که قبرش کنار آرامگاه مرحوم «آقامیرزا محمود ابن الرضا» واقع است.

 

«میرزامحمّدحسن داورپناه خوانساری». منبع: درگاه الکترونیکیِ مجموعه تاریخی، فرهنگی و مذهبی تخت فولاد:

http://takhtefoulad.ir/TakhteFoolad/Pages/Mashahir.aspx?ItemId=1543

 

       شیخ محمّدحسن داورپناه ابتدا در زادگاه خود، خوانسار، و سپس در اصفهان به تحصیل علوم مقدّماتی و دینی پرداخت. برخى از اساتید او در اصفهان عبارتند از: «آخوند ملاّ محمّد کاشانى»، «آخوند ملاّ عبدالکریم گزى»، و «سیّدمحمّدباقر دُرچه اى». او همچنین از شاگردان خاصّ «شیخ محمدحسن اصطهباناتی شیرازى» نیز به شمار میرفت. استاد «جلال الدّین همایى» در اینباره مینویسد: «قاضى عسکر از شاگردان خاصّ شیخ حسن شیرازى، تلمیذ مورد توجّه آخوند ملاّ محمّد کاشانى بود که کار ریاضتش به جنون کشید و من شیخ حسن را در حال جنون زیارت کردم، حالى داشت».

       داورپناه پس از تحصیل در اصفهان راهى نجف اشرف شد و در حوزۀ نجف از درس اساتید گرانقدر و نامدارى چون: «آخوند ملاّ محمّدکاظم خراسانى» و «سیّدمحمّدکاظم یزدى» و دیگر اساتید آن زمان کسب فیض کرد تا آنکه خود مجتهدى جامع و مسلّم، و فقیهى کامل گردید. وى از شاگردان مبرّز «آیت الله العظمی آخوند خراسانى» بود.

       او پس از بازگشت به اصفهان، در مدرسۀ «درکوشک» یا «درب کوشک» به تدریس سطوح عالى فقه و اصول همچون: «کفایة الاصولِ» آخوند خراسانى و «فرائد الاصول» و «متاجرِ» شیخ انصارى و رسائل و مکاسب مشغول شد، و در کشف مشکلات علمی نبوغ فراوانی داشت، و به قول سیّدمصلح الدّین مهدوى: «مجتهدی عالی مقدار و مدرّسی کامل بود در فقه و اصول و ادبیّات ...، و در کشف معضلات علوم ید بیضا مینمود [و] سالها در مدرسۀ درکوشک فرائد و متاجر و کفایه مباحثه مینمود». بنابراین، مقامات علمى او مورد تأیید بزرگان زمان بود، و بی جهت نیست که شهید «حاج میرزا ابوالحسن شمس آبادى» و «میرسیّدحسن مدرّس هاشمی» مشهور به «آقامیرسیّدحسن ثالث» و سایرین، از جامعیّت در علوم و فضایل اخلاقی این عالم جلیل و فقیه وارسته تجلیل و ستایش زیادى نموده اند.

       میرزامحمّدحسن از بدو تأسیس مدارس جدید، به خدمت وزارت فرهنگ نیز وارد و به تدریس در دبیرستانهاى اصفهان مشغول شد و بدین جهت منزلت و درجۀ علمى او نزد برخی فضلاى حوزه مجهول ماند و آن طور که باید و شاید از وی استفاده نگردید. «سیّدمصلح الدّین مهدوى» و «آقاسیّدحسین مدرّس نجف آبادى» از جمله کسانى هستند که در دوران تحصیل در دبیرستان، از درس ادبیّات عرب وی بهره برده اند.

       این عالم خوانساری علاوه بر داشتن محضر شرعی، سالها با عنوان و منصب «قاضى عسکر» در ارتش نیز به خدمت مشغول بود و به امور و احکام شرعى نظامیان رسیدگی میکرد، و به همین جهت بود که به «قاضى عسکر» معروف و ملقّب شد. به گفتۀ استاد جلال الدّین همایی: «مرحوم آقاشیخ میرزاحسن داورپناه قاضى عسکر[....] مردى فقیه مجتهد بود. در عربیّت دست توانا داشت. هم تدریس حوزۀ طلبگى و هم معلّمى مدارس جدید میکرد. سردفتر اسناد رسمى اصفهان بود. سِمَت قاضى عسکرى هم داشت. بدین سبب او را قاضى میگفتند. روى هم رفته مردى عاقل، متین و عالمِ درس خوانده بود. در اصفهان به علم و فضل مخصوصاً در عربى دانى و فقاهت شهرت داشت، امّا از روز اوّل داخل کار روحانیّت نشده بود و از معلّمى و سردفترى و امر درایت و وصایت و قیمومیّت صغار، روزگار میگذاشت. ثروتى هم به هم رسانیده بود که بحمداللّه از همه کس مستغنى بود».

       «میرزاحسن خان جابرى انصاری» هم که در زمان مرحوم داورپناه در قید حیات بود، دربارۀ این شخصیّت بزرگ خوانساری چنین نگاشته است: «آقاى آقاشیخ میرزاحسن خوانسارى داورپناه در شخصیّت و جامعیّت نسبت به غالب علوم، معروف، عالمى فاضل و دانشمندى کامل و نزد اساتید مختلفه تلمّذ نموده و فعلاً رئیس محضر و قاضى عسکر در اصفهان میباشد».

       امّا از شاگردان آن عالم فاضل میتوان از این بزرگان اسم برد:

       شهید سیّدابوالحسن شمس آبادى، شیخ اسماعیل کلباسى، شیخ محمّدحسین کلباسى، شیخ محمّدباقر شریعتى دهاقانى، میرسیّدحسن مدرّس هاشمى، سیّدعلى مدرّس هاشمى، شیخ محمود شریعت ریزى، سیّدفضل اللّه حجازى قمشه اى، شیخ غلامحسین تسلیمى رهنانى، سیّدمصلح الدّین مهدوی، میرزاجلال الدّین محلّاتی، سیّدحسین مدرس نجف آبادی، و آیت الله فاضل خوانساری.

       مرحوم میرزامحمّدحسن همچنین در زمینۀ حفظ و مرمّت آثار و بناهای تاریخی اصفهان فعّالیّتهایی داشت و اقدامات مؤثری انجام داد. در یک نمونه، کتیبۀ تاریخی هلال صفّۀ عمر در شهر اصفهان، که از دورۀ سلطان محمود آل مظفر و به خطّ عزیزالتقی حافظ (768 ه.ق) بجا مانده است، و بر اثر مرور زمان، خرابی بسیار در آن راه یافته و بیشتر کلمات آن از بین رفته بود، بوسیلۀ همین داورپناه خوانساری ترکیب و تنظیم شده است.  

       سرانجام شیخ محمدحسن داورپناه خوانساری پس از سالها مجاهدت علمی و عدلی، در روز سه شنبه20 رجب 1382 ه.ق/ 27 آذر 1341 ه.ش، و در سنّ متجاوز از ۸۰ سال، در اصفهان چشم از جهان فرو بست و در ضلع جنوب شرقى تکیۀ سیّدالعراقین در محلّى که خود قبلاً خریدارى و آماده کرده بود، به  خاک سپرده شد. در وفات او شعرای اصفهان از جمله «استاد همایی» و «منوچهر قدسی» اشعاری سرودند که از آن جمله مرثیۀ منوچهر قدسى است که بر کاشیهاى داخل بقعۀ کوچک و زیبای داورپناه با خطّى نیک نگاشته شده و مادۀ تاریخ آن چنین است:

«قدسى» به پاس علم و ادب گفت این سخن / وز بهر نقش لوحۀ آرامگاه تو

تاریخ رحلتت به دعا خواستم که باد / داورپناه در بر داورپناه تو

 

نمایی از مقبرۀ زیبای «داورپناه خوانساری» در ضلع جنوب شرقى تکیۀ سیّدالعراقین در تخت فولاد اصفهان.

منبع: درگاه الکترونیکیِ مجموعه تاریخی، فرهنگی و مذهبی تخت فولاد:

http://takhtefoulad.ir/TakhteFoolad/Pages/Mashahir.aspx?ItemId=1543

 

       نیز گفته میشود در مدّت دو ماه، سه نفر از دانشمندان و فضلاء اصفهان وفات یافتند: مرحوم «آقاسیّداحمد ابطحی شیرازی»، «حاج میرزامحمّدحسین ملاذ روضاتی»، و «شیخ میرزامحمّدحسن داورپناه خوانساری». «فضل الله اعتمادی»، فاضل و ادیب معاصر و متخلّص به «برنا» نیز در رثاء و مادۀ تاریخ آنان چنین سروده است:

 

طی یک ماه و چند روز اجل / برد از اصفهان سه تن فاضل

اوّلی ابطحی شیرازی / عالم پاک طینت عامل

دوّمی سبط حجتین ملاذ / فاضل نیک سیرت عادل

سوّمی بود قاضی عسکر / شیخ داورپناه روشن دل

کلک برنا نوشت بیتی را / شده تاریخ هر سه را شامل

شده اند: احمد و حسین و حسن / زاین جهان هر سه زاهد کامل

 

        در کنار مدفن داورپناه نیز، همسرش «عفّت داورپناه» دختر مرحوم «آخوند ملاّ عبدالکریم خوانسارى» قرار دارد. طبق مندرجات سنگ نوشتۀ مزارش، وی مدّت 75 سال در تقوا و طهارت و نیک نامى زندگى کرده و همۀ عمر دستگیر مستمندان و غمگسار دردمندان و مظهر صفا و وفا و آیت فتوّت و مروّت بوده و عاقبت هم در 26 دى 1342 ه.ش وفات نموده است.

 

 

منابع:

بنی هاشمی خوانساری، سیّدمجتبی؛ رجال نامی خوانسار، ج1، مشهد: فراانگیزش، 1391، ص485.

جواهرکلام، عبدالحسین؛ تربت پاکان قم، 4ج، قم: انصاریان، 1424، ج3، ص1601 و 1602.

غزالی اصفهانی، حسین؛ اصفهان در یک نگاه، اصفهان: مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیۀ اصفهان، 1384، نسخۀ الکترونیکی.

قاسمی، رحیم؛ فیض نجف، قم: مجمع ذخایر اسلامی، 1392، ج2، ص221 و 353.

موحّدابطحی، میرسیّدحجة؛ ریشه ها و جلوه های تشیّع و حوزۀ علمیّۀ اصفهان در طول تاریخ، اصفهان: دفتر تبیلغات المهدی(عج)، 1418هـ، ج2، ص454.

مهدوى، مصلح الدین‏؛ اعلام اصفهان‏، 3ج، با مقدمۀ محمدعلی چلونگر، و تصحیح: غلامرضا نصراللهی، اصفهان: سازمان فرهنگى تفریحى شهردارى اصفهان، 1386، ج1، ص24‏ و 561، و ج2، ص573.

همـــو؛ تذکرة القبور، یا، دانشمندان و بزرگان اصفهان، اصفهان: کتابفروشی ثقفی، 1348، صص361-362.

همـــو؛ سیری در تاریخ تخت فولاد اصفهان، یا، لسان الارض، اصفهان: انجمن کتابخانه های عمومی اصفهان، 1370.

همایی، جلال الدین؛ تاریخ اصفهان (حوادث و وقایع و حکام و سلاطین اصفهان)، به کوشش: ماهدخت همایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1390.

هنرفر، لطف الله؛ گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان (آثار باستانی و الواح و کتیبه های تاریخی در استان اصفهان)، اصفهان: [بی نا]، 1350، ص139، پاورقی کتاب.

درگاه الکترونیکی مجموعه تاریخی، فرهنگی و مذهبی تخت فولاد:

http://takhtefoulad.ir/TakhteFoolad/Pages/Mashahir.aspx?ItemId=1543