بررسی اجمالی مکانیزم آسیابهای آبی خوانسار و شیوۀ کار آنها

جمعه, ۵ آذر ۱۳۹۵، ۰۷:۱۰ ب.ظ

پژوهشگر: محسن محرابی

کارشناس ارشد تاریخ ایران دورۀ اسلامی از دانشگاه اصفهان

Mohsen.mehrabi395@gmail.com

خوانسار را میتوان قطب آسیابهای آبی در غرب استان اصفهان دانست؛ چراکه در گذشته بیش از بیست آسیاب آبی[1] که در گویش محلی بدانها «آر» گفته میشد و از محدودۀ جغرافیایی سرچشمه تا حوالی بیدهند و در امتداد رودخانۀ اصلی شهر پراکنده و فعّال بودند، وجود داشت، تا آنجا که حتی از شهرها و روستاهای اطراف و اکناف نیز جهت آسیاب گندمها و سایر غلاتشان به این دیار گسیل میشدند[2].

اما به نظر میرسد که قدمت این آرها یا آسیابهای آبی خوانسار به حدود سیصد سال پیش برسد[3]. در بررسی و مطالعۀ مکانیزم و سازوکار آسیابهای آبی این شهر یا شیوۀ کار آنها از قدیم الایام تاکنون، با وجود آنکه تمام آسیابها در راستای رودخانۀ اصلی شهر (که غالباً از سرچشمه نشأت میگرفت) و کنارۀ آن قرار داشتند، لیکن برای به حرکت درآوردن چرخ آب یا توربینهای چوبی آسیاب، از جریان آب آن رودخانه استفاده نمیگردیده است، بلکه از تکنیک سرعت آب یا جریان و فشار نیروی آب انهاری که بوسیلۀ کانالهایی که به سمت چاهک یا تنورۀ آسیاب هدایت میگردید، بهره میگرفته اند. بنابراین به این نوع آسیابها «تنوره ای» یا «پَرّی» میگفته اند. در حقیقت، تمام آسیابهای آبی خوانسار از نوع تنوره ای با چرخاب افقی بوده اند؛ بدین نحو که آب نهر یا رود از کانال یا جدولی دست ساز وارد مخزنی عمودی و استوانه ای شکل موسوم به چال، چاهک یا تنوره میشد و بعد از عبور از مجرایی که در انتهای این حفره قرار داشت، با فشار به پروانه های چوبی اما تخت چرخاب یا توربینی که موازی با سطح زمین قرار داشت، برخورد میکرده باعث چرخیدن آن میشده است. سپس این نیروی محرکۀ حاصل از گردش توربین، از طریق یک محور عمودی فلزی به سنگ بالایی یا رویین آسیاب منتقل و باعث حرکت آن روی سنگ آسیای زیرینی که همواره ثابت بود، میشد. بدین ترتیب طی این روند، انرژی آب به انرژی مکانیکی تبدیل میگردید. ترتیب و مراحل کار این نوع آسیاب آبی در تصاویری که در انتهای مقاله آمده، نشان داده شده است.

بطور کلی، در بررسی ساختار و مکانیزم آسیابهای آبگَرد خوانسار و روش کار آنها، در ذیل به چند بخش از مهمترین و اصلیترین قسمتهای تشکیل دهندۀ این آسیابها و ویژگی آنها اشاره میکنیم:

- «کانال یا جدول سرآب»، که وظیفۀ انتقال آب از رودخانه یا نهر به حوضچۀ چاهک یا تنوره را دارد. این کانالها غالباً بصورت دست ساز و مصنوعی هستند که با جداسازی یا انشعاب نهر یا جوی آب از رودخانۀ اصلی یا نهری بزرگتر به سمت چاهک آسیاب امتداد مییابند. سابقاً در خوانسار گاه از یک کانال سرآب با دو چاهک مجزا هم میتوانستند آب مورد نیاز دو آسیاب آبی را تأمین کنند، که البته این بسته به شدّت فشار و حجم آب یا به قولی پُرآبی نهر داشت. اگر اشتباه نکرده باشیم یک نمونه از این نوع آسیابهای دوقلویی که با یک کانال سرآب و دو چاهک تغذیه میشد تقریباً در جانب حسینیّۀ حبیبیها و نمونۀ دیگر هم در محدوده ای بین صفائیه تا چهارباغ قرار داشتند که امروزه چیز زیادی از آنها باقی نمانده است.

- «چاهک، چال یا تنوره»، که کار آن انتقال آب از سطح بالا به پایین است. چاهک یا تنوره بصورت استوانۀ عمودی و مدوّر شکل است که در زمین کنار آسیاکده میسازند و آبی که از کانال سرآب و از بالا به داخل آن میریزد را جمع کرده به مجرا یا بُنی که در انتهای دیوارۀ آن قرار دارد و به آبراهی شیب دار، که رفته رفته باریکتر و تنگتر میشود، هدایت میکند، و پس از خارج شدن از این آبراه، با فشار به پره های چرخ آسیاب برخورد کرده باعث چرخش و حرکت آن میشود.

- «چرخاب»؛ رکن اصلی هر آسیاب یک چرخ چوبی است که با نیروی آب میگردد. چرخاب (یا همان توربین آب) که گاه به آن «پَر» هم میگویند، به سنگ رویین آسیا وصل است و آن را میگرداند. چرخاب محوری استوانه ای دارد که در یک سر آن نوکی فلزی و بر سر دیگرش میله ای آهنی فرو شده و پرّه هایی از جنس چوب اما تخت به سطح دور آن وصل است. در تمام آسیابهای خوانسار، چرخاب را بصورت افقی یا موازی با سطح زمین در گذر آب قرار میدادند. چرخاب افقی محوری قائم دارد که پرّه ها به‌طور افقی در شکافهای مایل روی آن فرو رفته و محکم شده است. این چرخاب زیر سنگهای آسیا کار گذاشته میشود. طرز قرار گرفتن چرخاب چنین است که نوک فلزی سر پایین محور در سوراخ سنگی که بر کف آب قرار داده شده، فرو میرود و میلة آهنی سر بالای آن از میان سنگ ثابت زیرین آسیا میگذرد و در گلوی سنگ گَردان آسیا محکم میشود.

- «سنگهای آسیاب یا آسیا»، که شامل دو بخش سنگ آسیای زیرین (زیری) و سنگ آسیای رویین (رویی) هستند. در حقیقت در این نوع آسیابها، سنگ زیرین همیشه ثابت است و (همانطور که گفته شد) سنگ رویین توسط نیروی وارده یا محرکۀ چرخاب از طریق محوری عمودی از جنس فلز که سر آن به وسط این سنگ و انتهای آن نیز به مرکز چرخاب متصل میشود، میچرخد. گندم یا غلّه نیز از داخل مخزن و از طریق وسیله یا ابزاری شبیه ناوادان به منفذ یا سوراخی که در مرکز سنگ آسیای رویین تعبیه شده، به میان دو سنگ آسیا هدایت و بر اثر حرکت سایشی این سنگها، به آرد تبدیل میشود. آسیابهای آبگرد تنوره ای دارای قسمتهای بهم پیوستۀ دیگری نیز هستند که توضیح آنان با توجه به تخصصی و نیز مفصّل بودنشان، مقال دیگری میطلبد.

اما در ادامۀ بحث، این سؤال در ذهن خواننده پیش می آید که چطور ممکن است نهری با حجم کم آب و پتانسیل و شدّت نیروی کمتری نسبت به رودخانۀ اصلی، بتواند چنین سنگ وزین و عظیمی را به حرکت درآورد؟ در این رابطه نقش مؤثر و کارساز چاهک یا تنوره دیده میشود؛ بدین صورت که فضا و دیوارۀ چاهک (یا همان محفظه یا مخزنی که از سقوط آب به آن، انباشته و جمع شده)، آب را از طریق آبراه یا مجرای باریکی (که قبلاً توضیح آن داده شد) انتقال داده، بر فشار، سرعت و وزن آن افزوده، و پس از برخورد به پروانه های چوبی توربین، آن را به حرکت درمی آورد؛ درست مثل اینکه هر چقدر پهنای رودخانه عریضتر باشد، از شدّت سرعت و فشار نیروی آب آن کاسته میگردد، اما هرچه به عرض باریک و تنگ آن میرسیم، بر حجم و انباشتگی آب رودخانه و شدّت جریان و فشار و نیروی زیاد آن افزوده میشود. این مثال هم برای چاهک یا تنوره نیز صدق میکند: «افزایش حجم، فشار، سرعت و شدّت نیروی برخورد آب به پره های توربین». به همین خاطر است که یک آسیابان خوانساری با توجه به نوسان آبدهی یا در اصطلاح عامیانه، کم آبی، که قطعاً در شدّت فشار یا کم شدن حجم و جریان آب تأثیر داشته است، به بهره گیری از شیوۀ تنوره ای و کار گذاشتن توربین افقی و موازی با سطح زمین جهت آرد کردن گندم و هر نوع محصول مورد نظر خود ترغیب و مایل شد. البته میتوان چنین فرض کرد جدا از نوسان آبدهی برخی از چشمه های آهکی و انهار و نتیجتاً کم شدن جریان آب، در مواقعی هم آبیاری نامناسب و غیراصولی کشاورزی و مسائلی دیگر (فرضاً خشکسالی[4])، گاه تا حدودی موجب مسکوت ماندن یا رکود و از حرکت باز ایستادن موقت یا چند روزۀ آسیابها نیز میشد.

با تمام این توضیحاتی که داده شد، باید این نکته را هم اضافه کرد که با ورود تکنولوژیهای پیشرفته و روز دنیا به کشور و ظهور آسیابهای موتوری یا صنعتیِ دارای تجهیزات مدرن، آسیابهای آبی سنّتی خوانسار از رونق و فعالیّت افتاده به تدریج متروکه و مخروبه شدند و آثار برجا ماندۀ معدودی از آنها نیز در حادثۀ سیل سال 66 به کلی از میان رفت. به همین دلیل متأسفانه دیگر از این آرها یا آسیابهای آبی قدیمی چیزی جز نام و خاطره ای باقی نمانده است. با این وجود، اخیراً در محوطۀ اطراف پارک سرچشمه، یکی از این آسیابهای آبی تنوره ای به همّت و تلاش آقای نعمت نظری احیا و راه اندازی شده که تنها آسیاب آبیِ فعال در استان اصفهان نیز محسوب میشود. امید است با حمایت مسئولین و مساعی بخش خصوصی، در آینده ای نه چندان دور، شاهد احیا و بازسازی تعداد دیگری از این آسیابها (که هنوز اندک ویرانه و اثری از آنها باقیست) و در نتیجه، ثبت ملی این آثار تاریخی شهر، و به دنبال آن، چشم اندازی روشن و زیبا جهت توسعۀ پایدار اقتصاد گردشگری در شهرستان باشیم. در حقیقت، بازسازی این آسیابها علاوه بر آنکه خوانسار را مجدداً به عنوان یکی از شهرهای مهم دارای آسیابهای آبی در کشور میشناساند، میتواند پتانسیلهای جذب گردشگر در این شهرستان را نیز فراهم سازد.

پینوشت:

1- روایات عامیانه و شفاهی مردم محلی و ساکنین قدیمی خوانسار تعداد 41 آسیاب آبی را برای این شهر برمیشمارند؛ لیکن با توجه به اینکه وسعت شهری خوانسار در روزگاران گذشته محدودۀ جغرافیایی سرچشمه تا شاید منطقۀ چهارباغ و نواحی اطراف آن را در برمیگرفت، لذا به نظر میرسد تعداد آسیابهای آبی در این محدوده کمتر از رقم فوق یعنی 41 آسیاب بوده است. شواهد باستان شناختی نیز حدوداً تعداد بیست آسیاب آبی را در شهر خوانسار قدیم نشان میدهند و گویا مجموع 41 آسیاب مربوط به محلات و مناطقی است که قبلاً جزو قریه ها و آبادیهای خوانسار شناخته میشدند (مثل بیدهند و ارسور و سونقان و...) و امروزه جزیی از شهر و محلات خوانسار به شمار میروند و شاید این آسیابها تا روستاهای کنونیِ خارج از شهر نیز امتداد داشته اند. بنابراین تعداد 41 آسیاب برای شهر خوانسار در صورتیکه از منطقۀ سرچشمه تا پایینتر از بیدهند و حتی قودجان و تیدجان در نظر بگیریم غلو نشده است و حقیقت دارد.

همچنین نباید آرها یا آسیابهای خوانسار را با آرغه ها یا عصّارخانه های خوانسار اشتباه گرفت؛ چرا که این آرغه یا به اصطلاح آسیاهایی که در حقیقت آسیاب نبودند، با چهارپایی مثل گاو نر (وَرزَو) یا یابو کار میکردند و به کار عصّاری یا روغنگیری دانه های روغنی و نباتی مثل بَزرَک، کرچک، کنجد، خشخاش و غیره میپرداخته اند و بیشتر از سه تا پنج آرغه (در طول دورانهای مختلف) هم نبودند که آن هم در شهر فعالیّت میکردند (جدا از این کارگاههای روغن کشی، یکی هم در قودجان بوده است). به کسی که در آسیاب کار میکرد آسیابان و در گویش محلی خوانساریها «آربان»، و به فردی هم که در آرغه یا عصّارخانه کار میکرده «عصّار» گفته میشد.

2- البته در برخی از نقاط کشور، همۀ آسیابها تنها به کار آرد کردن گندم و غلات نمیپرداخته اند، بلکه اگر اشتباه نکنیم تعداد کمی از آنها کار آسیاب حنا و بعضی دیگر نیز عمل آسیاب کردن ادویه جاتی را که بصورت خام توسط مردم تهیه و خریداری میشد، انجام میدادند؛ در حالیکه در خوانسار، در مواقعی خیلی کم، کار آسیاب ادویه جات و حنا توسط آسیابهای سنگی کوچک دستی یا به اصطلاح خانگی انجام میگرفت و تمام آسیابهای بزرگ خوانسار فقط به کار آرد کردن غلاتی چون گندم و جو میپرداختند.

3- روایات عامیانه و شفاهی اهالی خوانسار قدمت آسیابهای آبی در این دیار را به زمانهای بسیار دورتر و به حدود پنج قرن پیش و حتی چندین سده قبل از روی کار آمدن صفویان میرسانند، اما چون متأسفانه هنوز هیچ آثار و نیز نوشته یا سند مکتوب و معتبری مربوط به گذشته های دور که نشان دهند این بناها و کارگاهها دیرینه ای طولانیتر دارند بدست نیامده است، لذا نمیتوان با قطعیّت این روایات را پذیرفت و فعلاً میتوان پیشینۀ سیصد سال را که مطمئنتر و معتبرتر و همراه با سند است پذیرفت و برای تخمین قدمت آسیابهای خوانسار بکار برد.

4- سابقاً این وضع بندرت اتفاق می افتاده است، خصوصاً آنکه تا یک قرن اخیر موردی از خشکسالی آنچنان جدّی و آسیب پذیر در خوانسار مشاهده نشده بود. با اینحال اینگونه هم نبود که هیچ مشکلی برای آسیابها نیفتاده باشد بلکه مشکل کم آبی در دوره هایی گریبانگیر مردم این سامان هم شده است و تأثیر آن بر آسیابهای آبی خوانسار نیز مشهود بود.

منابع استفاده شده در تدوین این پژوهش:

- گفتگوی تخصصی با آقایان: حسین صدیقیان، دکترای باستان شناس از دانشگاه تهران؛ نعمت نظری، مالک خصوصی آسیاب آبی سرچشمه؛ حسین مقدسی، کارشناس ارشد ژئوفیزیک گرایش ژئوالکتریک از دانشگاه تهران؛ و روایات و نقل قولهای شفاهی اهالی و ساکنین محترم خوانسار. با تشکر از ایشان.

- دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج1، ص213.

- ندا سبحانی. "شهر آسیاب های آبی"، مجله الکترونیکی ویستا (vista.ir/article/289188/)، به نقل از روزنامه ایران.

Ù تصویر شمارۀ 1؛ وضعیّت قرار گرفتن توربین یا چرخاب چوبی را در زیر سنگهای آسیاب نشان میدهد. این عکس که از چرخاب آسیاب آبی دوسنگی محمدآباد شهرستان میبد اقتباس شده، برای توضیح بهتر روش کار آسیابهای آبی خوانسار استفاده شده است. منبع: سایت ایران نما (www.irannema.com)