آیا میتوان انتظار وجود غارهای آهکی را در محدودۀ پارک سرچشمۀ خوانسار داشت؟(1)

پژوهشگر: حسین مقدسی

دانش آموختۀ کارشناسی ارشد ژئوفیزیک (گرایش ژئوالکتریک) از دانشگاه تهران.

یکی از موارد بحث برانگیزی که همواره برای برخی ساکنین شهر خوانسار ایجاد سؤال نموده، این است که نحوۀ شکلگیری و تغذیۀ چشمه های منطقۀ سرچشمه چگونه است و آیا میتوان انتظار حضور غارهای آهکی را در این منطقه داشت یا خیر؟

هر چند این مبحث، جزو موضوعات کاملاً تخصصی حوزۀ علم زمین شناسی محسوب میگردد، لیکن در این پژوهش، سعی بر آن دارم حتی الامکان با اجتناب از مسائل صرف علمی و با زبانی ساده تر، به این سؤالات پاسخ دهم.

غارهای آهکی که نام علمی آنها غارهای کارستیک[1] است، از انحلال سازندهای آهکی حاصل میگردند. در حقیقت بر اثر انحلال سنگ آهک[2] در برابر آبهای زیرزمینی، فضاهای خالی ای حاصل گشته که به مرور زمان و با گسترش ابعاد، منجر به ایجاد غارهای آهکی میگردند. نمونۀ بارز آن، غارهای علی صدر در استان همدان، کتله خور در استان زنجان، چال نخجیر در استان مرکزی و نظایر آنها میباشد.

حال این سؤال پیش می آید که آیا در محدودۀ شهر خوانسار بصورت عام، و در محدودۀ پارک سرچشمه، بصورت خاص، میتوان انتظار وجود چنین غارهایی را داشت؟

ابتدا از لحاظ جنس سازندهای زمین شناسی به بررسی این موضوع خواهیم پرداخت و اینکه کدام یک از سازندهای موجود در منطقۀ خوانسار توانایی و قابلیّت ایجاد چنین پدیده هایی دارند؟ را توضیح خواهیم داد.

 

 

Ù شکل شمارۀ 1: بریده ای از نقشۀ زمین شناسی شهرستان خوانسار، تهیه شده توسط سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی. محدودۀ پارک سرچشمه با دایرۀ آبی رنگ مشخص گردیده است.

در بین تنوّع بسیار زیادی از جنسهای مختلف زمین شناسی موجود در محدودۀ شهرستان خوانسار با سن شکلگیری متفاوت، دو جنس سنگ آهک اوربیتولین دارِ[3] ضخیم لایه با سن شکلگیری کرتاسۀ پیشین (بین 145 تا 100 میلیون سال قبل) که در نقشۀ زمین شناسی با علامت KI"" نمایش داده شده و سنگ آهک (Limestone) با سن شکلگیری کرتاسۀ پسین (حدود 100 تا 66 میلیون سال پیش) که در نقشۀ زمین شناسی با علامت I"" نمایش داده شده است، توانایی توسعۀ مجاری کارستیک و در نهایت ایجاد غار را دارند. (تصویر شمارۀ 2)

 

 

Ù تصویر شمارۀ 2: بریده ای از ستون چینه شناسی و سنگ شناسی نقشه 100000/1 گلپایگان که معرّف جنسهای مختلف زمین شناسی موجود در شهرستان خوانسار میباشد. جنسهای مستعد ایجاد غارهای آهکی، با کادر آبی رنگ مشخص گردیده اند.

افزون بر این، ضخامت لایه های مذکور علی الخصوص لایۀ اول بسیار زیاد و از درصد خلوص نسبتاً بالایی هم برخوردار است و لذا این لایه توانایی توسعۀ فراگیر شبکه های کارستیک و در نهایت ایجاد غارهای بزرگ مقیاس را دارد.

نکتۀ دیگری که قابل ذکر است اینکه، برای تسریع فرآیندهای منتهی به ایجاد غار، وجود حرکات تکتونیکی، بسیار مهم و مؤثر است. به زبان ساده، هر چقدر در محدودۀ مورد نظر، چین خوردگی و گسل خوردگی بیشتری وجود داشته باشد، اینگونه فرآیندها با سرعت و گسترش بیشتری رخ میدهند؛ بدین جهت شهرستان خوانسار و علی الخصوص محدودۀ جغرافیایی پارک سرچشمه از وضعیّت مناسبی برخوردارند. به عنوان مثال، پیشتر در مقالۀ «گسلی که سکونتگاه مدنی را در شهر خوانسار ایجاد کرد»[4] به یکی از این گسلها اشاره شده و به بررسی اثرات آن بر روی ایجاد چشمه های محدودۀ سرچشمه پرداخته شده است، لذا از این لحاظ این منطقه نیز قابلیّت ایجاد پدیده ای کارستیک همچون غار، فضاهای خالی و... را داراست. علاوه بر اینها، شرایط اقلیمی شهرستان خوانسار، میزان و نوع بارش در ارتفاعات (که غالباً بصورت برف بوده و به آرامی ذوب میشود) و غیره، همگی مؤید پتانسیل این منطقه برای ایجاد و توسعۀ پدیده های کارستیک و به تبع، غارهای آهکی است.

 

 

پینوشت:

1- کارست (Karst): پدیدۀ خوردگی و انحلال توده سنگهای کربناته از قبیل آهک، سنگ گچ و دولومیت است. این پدیده در سایر سنگهای انحلال پذیر نظیر سنگهای سولفاته و کلروره نیز اتفاق می افتد. همچنین کارست پدیده ای در پوستۀ زمین است که آثار آن بصورت اشکال مختلف از قبیل حفره ها و غارها، در سطح و در زیر سطح وجود دارد. علّت ایجاد آن هم، به وجود شکستگیها و قابلیّت انحلال توده سنگ مربوط میشود که در نتیجۀ آن، یک سیستم آب زیرزمینی میتواند شکل بگیرد.

Milanović, petar t.; "Water resources engineering in karst". CRC Press, Inc. (Taylor & Francis Group), 2004.

 

2- از نظر علمی، سنگ آهک همان کربنات کلسیم طبیعی است. آهک و گچ، از جمله موادی هستند که کارآیی آنها از دوران باستان توسط بشر شناخته شده و از آنها در ساختن انواع بناها و ساخت و سازها استفاده میشده است. سنگ مرمر هم نوعی سنگ آهک است.

Thorndike, E. L; "Thorndike Century Junior Dictionary". USA: Scott Foresman and Company, 1942, p. 459.

 

3- (lime orbitolinids). اوربیتولین (Orbitolina) نام فسیلی دریاییِ صدف مانندیست که عمدتاً در دوران کرتاسه زندگی میکرده است. بقایای سنگواره ای این موجود، یکی از فسیلهای شاخص آن دوران محسوب میشود.

https://fr.wikipedia.org/wiki/Orbitolina

 

4- برای آگاهی و مطالعۀ بیشتر، رجوع کنید به: «گسلی که سکونتگاه مدنی را در شهر خوانسار ایجاد کرد»، نوشتۀ حسین مقدسی، وبلاگ تاریخ مردم خوانسار.

http://khansarpeople.blog.ir/1395/02/07/gosal-khansar