دوخاندان خوانساریِ تاثیرگزار در نشر جدید کتاب در ایران(1)

                                                                         

                                              تصویرمیرزامحمود کتابفروش‌ خوانساری

یکی از ویژگی­های مردم این دیار اهمیت آنها به کتاب و کتابفروشی ، چاپ و پخش کتاب  است. علاقه به کتابت متون - به جهت  قریحه ذاتی مردم این دیار در خوشنویسی و خطاطی - را می­توان از سیاهه­ی نسخی که خوانساریها در موضوعات گوناگون کتابت کرده اند با جستجویی ساده در کتابخانه مجلس و کتابخانه ملی ایران به خوبی دریافت.

علاقه به کتاب و کتابت با ورود صنعت نشر کتاب، در بین خوانساریها متوقف نشد و گویی آنان ترجیح دادند میراث و سنت گذشتگان خود را در ماهیتی نو و در قالب صنعت جدید همچنان  ادامه دهند...

شاید نخستین محل متمرکز کتابفروشان و ناشران در تهران، در تیمچۀ سرپوشیدۀ حاجب الدوله بوده است که بعداً به تیمچۀ کتابفروش­ها هم معروف شده است. این  تیمچه در تاریخ اندیشه و روشن فکری ایران نقش داشت. تیمچه محل تجمع و دیدار نویسندگان و اهل کتاب بود و کتا­بهای خطی، چاپ سنگی، مرقعات و مانند آ­نها در آنجا دادوستد می­شد. کتابفروشان تیمچۀ حاجب الدوله کتابداری هم می­کردند؛ به این معناکه کتابهایی را از کسانی امانت می­گرفتند و به طالبان ­آنها امانت می­دادند.

کتابفروشانی که بعضی از آن­ها ناشر، و برخی تاجر و واردکنندۀ کتاب هم بودند، در آن تیمچه تمرکز یافته بودند. نام و نشانبرخی از  آن­ها فهرست وار و به ترتیب الفبایی، به این شرح است:

  *حاج شیخ احمد شیرازی :ناشر و واردکنندۀ کتاب­های عربی.

 *حاج شیخ باقر :ناشر و کتابفروش؛ پدر محمدعلی ترقی.

 *حاج میرزا علی اصغر کاشانی: کتابفروش؛ پدر محمد رمضانی و سردودمان خاندان.

  *رمضانی­های ناشر و کتابفروش، یکی از خاندا­نهای تأثیرگذار در نشر ایران.

 *حاج علی اکبر خوانساری: کتابفروش و ناشر؛ سردودمان خاندان علمیها و شاخه های دختری این خاندان یکی از خاندان­های تأثیرگذار در نشر، کتابفروشی، چاپ، و پخش­گری کتاب در ایران

 *حاج شیخ محمدحسین خوانساری: کتابفروش.

 *حاج محمدحسین کاشانی: ناشر.

 * حاج محمدرحیم خوانساری: کتابفروش؛ سردودمان خاندان اقبال، یکی از خاندا­نهای تأثیرگذار در نشر و کتابفروشی ایران.

*حاج محمدمهدی خوانساری: ناشر؛ شرکت طبع کتاب را یکی از فرزندان او تأسیس کرده است.

* آقا میرابراهیم مرعشی: کتابفروش.

* آقا میرمحمدعلی شیرازی: ناشر؛ سردودمان خاندانی که انتشارات اسلامیه، از ناشران تأثیرگذار ایران، را اداره کردند.

در دوره قاجار و در اولین دوره مجلس شورای ملی در سال 1285ش ، میرزامحمود کتابفروش‌ خوانساری،به عنوان نماینده مردم تهران از صنف کتابفروشان، وارد مجلس شد و نقش بسزایی ایفا کرد.

 

از خاندا­نهای معروف خوانساری که در نشر و کتابفروشی، نقش مهمی را در ایران ایفا کردند و همچنان اینکار بدست نوادگانشان ادامه دارد به موارد زیر می توان اشاره کرد:

 

انتشارات علمی­ها

از حاج علی اکبر کتابفروش خوانساری، نیای خاندان علمی ها، پیش از این یاد شد .فرزند او حاج محمداسماعیل علمی که تا 1320 ش. حیات داشت، مدت20 سال از عمر 65 ساله اش را در دورة پهلوی اول به کتابفروشی، چاپ و نشر مشغول بود.  نام علمی را او در دورة رواج شناسنامه برای خود برگزید و 5 پسرش و 15 نوة پسری و چند نوة دختریش پس از او در زمینه های نشر، کتابفروشی، چاپ و پخش فعالیت کرده­اند، و شماری از آنان هنوز هم از ناشران فعال کشور به شمار می­آیند.  سهم این خاندان­، به رغم تفاو­تهایی در روش و منش برخی از اعضای آن، در نشر ایران بسیار درخور توجه است. حاج محمد اسماعیل، نسل دوم از پنج نسل خاندان علمی، گذشته از کتابفروشی، در دورة پهلوی اول از هند کتاب فارسی می آورد و می فروخت . او در سفری به مشهد از رو­سها یک دستگاه چاپ سنگی خرید، به تهران انتقال داد در کوچة حاج نایب در ناصرخسرو چاپخانة کوچکی به راه انداخت و چند کتاب هم برای خودش منتشر کرد. از آثاری که او انتشار داده است اطلاع دقیقی در دست نیست، اما فعالیت چند جانبه­اش موجب شد که پسرانش با جنبه­های مختلف نشر و فعالیتهای وابسته به آن کم و بیش آشنا شوند.

 پسر بزرگش محمدعلی علمی( 1276 - 1356 ش) 8 پسر ناشر از خود باقی گذاشت. محمدعلی علمی ادارة کتابفروشی پدرش را به دست گرفت و در دورة پهلوی اول به کار نشر هم مشغول شد، اما فعالیت انتشاراتی او و برادرش علی اکبر علمی از دهة 1320 ش به بعد قابل بررسی است.­ «انتشارات علمی»،« نشر علم» و« انتشارات سخن» که از ناشران فعال امروز هستند، به دست چند تن از فرزندان او اداره می­شوند. ادامه در پست بعد